Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және салық реформасының қажеттілігі

    Бірақ салық  құрылымын   және  салық салу  әдістемелерін  сақтап  қалу    мақсатына қарамастан, 2001  жылы  Кодексте келесі ой-пікірлер  көрініс    беруі мүмкін:  қосымша  құн  салығының ставкасын   төмендету,    әлеуметтік    салық 21%-ға потенциалдық қайтарылым немесе Қазақстан    Респбликасы-ның    Мемлекеттік    Кірістер    Министрлігінің    ресми    түрде    көрсетілген «Өндіріс    факторларының    пайдалану    дәрежесіне    тәуелді    әлеуметтік салықтың    дифференциациясы».

    Заңды    тұлғалардың  табыс салығына келсек,  яғни,  ол  жобада «Жеке табыс салығы» деп көрсетілген болатын,  бұл салықты төлеуде ең    алдымен салық шкаласын және төленетін жалақылардың ұлттық валюталық    девальвация инфляция қарқынының өзгеруіне байланысты қайта    қарастырылуы    тиіс.

    Қосымша  құн салығына оралсақ, Кодексті  әзірлеу  қосымша құн салығына  барлық    кәсіпорындарға,    олардың    қызметтерінің    бағытына    қарамастан  бір  салық  ставкасын    орнатты.

    Салық Кодексі,  айта кеткен   жөн,  жобасында   «Арнайы    салықтық    тәртіп»    бөлімі    болады.    Мұнда    патент    бойынша    нақты    соммалы    салық    төлейтін жеке    кәсіпкерлерге    қосымшада    заңды    тұлғалардың    аналогтік    патенттік    жүйесі    қайта    қарастырылады.

    Бірақ бұл пікірлерді жүзеге    асыруда    қатаң    принциптер    кездеседі-    қызмет    көрсету,    жұмыс,    тауар,    кіріс,    қызмет    түрлеріне    тәуелді    салық    төлеушілердің    жеке    категорияларына    жасалынатын    салықтың    жеңілдіктерді    алып    тастау    қажет.

      Салық Кодексінің Жалпы бөлімі Қазақстан Республикасы салық    жүйесінің өзінше құқықтық негіз болады. Мұнда жалпы жағдайлар,    түсініктер,  салықтық құқықтық  қатынасқа    қатысушылардың    міндеттері    көрсеткіштен    болады.

      Салық  түрлерінің анықтамалары,  алымдар және  басқа  міндетті    төлемдер, салық төлеушілердің  нұсқаулары, салу  объектілері,  олардың    аударым    және    төлем    механизмдері, сонымен   қатар салықтық    тіркеу    принциптері    Салық    Кодексінің    Ерекше    бөлімінде    жүйеленеді.

      Салықтық нормаларды бұзушылар мемлекет алдында заң    шығарудың    жаңа бөлімінде -Әкімшілік    бөлімі    шегінде жауап береді.  Бұл  бөлімді әзірлеуде қазір экономикалық  және заңды    аспектілері    арасындағы  жаңа    бөлімнің    шегінде    реттеуді    бақылап    отыру    қиынға    соғады.   Бұл    туралы  Астанада   семинарда – Процестік  бөлім  «Қазақстанның    салықтық    құқықтық  қатынастар  жүйесіндегі    өте   әлсіз    буын    және    ол    шыңға    жету    үшін    2-3    жыл    қажет»    деп    айтылған    болатын.

      Әрине   Қазақстан Республикасының  салық жүйесін    реформалаудың    техникалық  және  ұйымдық   қаралған    аспектілері    үлкен    қызығушылық    танытып    отыр.    Басқа    сөзбен    айтқанда    шаруашылық    субъектілерін    мынадай    сұрақтар  мазасын  алады:   Салықтық    Кодексті    қабылдағанда    салық    жүйесін    бір    жүйеге    келтіруге,    ықшамдауға    және    реттеуге,    салық    ұйымдарының    және    салық    төлеушілердің    арасынағы    қарым    –    қатынасты   қатаң    құқықтық    тәртіпке    келтіруге,    салықтық    заң    шығаруды    іске    асыруда    және    қалыптастыруда    әртүрлі    дәрежедегі    биліктің    өкілдік    және    орындаушы    ұйымдарының    ролін    айқындауда    мүмкіндік    береді    ме    жоқ    па.

      Бірақта    Қазақстанның    салық    саясатындағыөзгерістер    салық    жүйесінің  тиімділік тәртібіне  сәйкес  келуінің    маңыздылығы    өте    зор.

      Салық  төлеушілердің  әр  категориясының   экономикалық    шығысты    төмендету  мен  бір    уақытта,    сонымен   бірге   бюджетке  де  ақшалай    түсімдер  түсіп    отыру    мақсаттарының    сәйкестігі    туралы    сөз    болып    отыр.

    Осы  айғақтың  өзінің түсінігі –қаражаттарды  жұмылдыру  қажеттілігі    –бюджеттік-салықтық саясаттың көптеген пунктерін инвестициялық    процестің дәстүрлі тиімділігімен, әлеуметтік, ғылыми, білім беру    бағдарламасын дамытумен,    қоғам    үшін    өндірістің    кеңейтуімен    және    басқа жобалардың  қатарымен    байланыстыруға    болмайды.  Себебі  осы    аталғандарды    салық    төлеушілердің    қаржыларынан    қамтамасыз    етеді.   

      Тіпті егер Қазақстанда  инвестициялық  ортаны  жақсарту    мәселелері    туралы    дискуссиялар  болып  отырған  себебі  салық    салудың    әдістері    мен  механизмін  өзгерту, сонымен  қатар  салық  ставкасын    төмендету    мәселелрі    туындауда.

      Екінші    жағынан    Қазақстандық    билік    блогының    экономика    жетістігі түріндегі  мемлекет,  «романтикалық    салық»    кезеңін    аяқтауды    90    жылдардың    басында -  ұйғарған    болатын,    жоғарыда    айтылып    кеткендей,    «салық    ставкалары    –    таза    техникалық    мәселе,    бұл    тек    бюджет    жағдайына    байланысты»    деп    бекітіп    қою    қажет.                                                                                                                         

    2.4    Салықтық    реформалар    және    салық    салу    келешегі 

    Бюджетке түсетін салықтарды және  басқа  міндетті төлемдерді төлеуге  жататын  барлық   жиынтық   қатынасы    жөнінде    айтылып    отыр   және    олардың төлеу механизмі, оларды төлетуге бақылау әдістері келесі    факторларға    тәуелді:

• салық  төлеушінің  менталитеті  және азаматтық  позициясы, яғни,    оның  қоғамдық  түйсік  дәрежесі, экономикалық  біліктілігі және    салықтың  мәдениеттілігі, салық    төлеу азаматтық    міндеті  деп білуі, яғни,  салқты өз  еркімен төлесе, ол  өзі  үшін  ғана  емес  басқа адамдардың  қажеттілігі    үшін  сонымен  қатар  мемлекеттік  құрылысқа қатысады    деген    түсінігі    бар болса;
• мотивация    ерекшеліктеріне,    яғни,    салық    төлеуші жақтан  оның тәжірибесіне тәуелді, салық реформасының жетістіктеріне қызығушылық танытатын, оның жеке мақсатты тапсырмаларын  шешуде  мүддесінің    жеке    сипаты мен дәрежесі,  сонымен  бірге  осыдан   өзіне түсетін    пайдану    білу    дәрежесі, коммуникативтігі яғни, мүліктік әлеуметтік қоғамдық статусының нарықтық экономиканың   қиын    мәселелерін    жете    түсінетін    қабілетіне    байланысты;

      Осыдан    шешім:  салықтық  заң  шығарудағы әр   түрлі    тапсырмалар,    тек  қана салық төлеушілер салықтықмәселелерді оның  мүдделеріне    әсерін    тигізсе    ғана    шешіледі.

    Міне, осыдан келе, салық салу облысындағы зерттеулердің айтуынша    субъективті адамзаттық факторлардың және жеке, коллективтік адамдардың    тәжірибесі    салықтық    реформа    тағдырына    елеулі    әсер    етеді.

    Салықтық реформаға    енгізілетін салықтық жүйе түсінікті болу    үшін,    яғни,    халық    және    кәсіпкерлер    оны    қабылдау    үшін,    ең    алдымен    бұған    қажетті    заң    шығару    нақты    қалыптасу    керек.

   Дамушы  мемлекеттердің экономикасына салық  реформасын    жүргізуде    енгізілетін  салық  жүйесінің    қызметін    ынталандыратын және    фискалды    – бөлушінің оптималды тепе-теңдігіне    жету    мәселелерінің    ролі    зор.

      Осы    аталып    кеткен мәселелердің    ең    бастысы,    бір    жағынан    халықтың    жинақтарының    өсуін    ынталаныруда    кірістерді    салықтық    реттеу мәселесі, екінші жағынан - инвестициялар    болып    отыр    (бірінші    жағдай    екіншінің    қайнар    көзі).

      Бұл тек өзара    байланысты    ғана    емес, сонымен    бірге    капитал    және    активтердің, капиталдың еңбекке, тұрғындарға    кірістің    жоғарылау    қатынасына    әкеледі.

      Экономиканың    қажетті    саласы    және    мемлекеттік    қазынаны    толтыру  көздері болып бөлшек сауда және қоғамдық тамақтану    табылады.

      Жоғары да айтылғандайбөлшек  тауарлы  айналым    біраз    төмендеді. Оның динамикасы халықтың сұраныстық төлемқабілеттілігінің    төмендеуінен    айқын    көрінеді.    Қаржылық    дағдарыстың    нәтижесінде    азаматтардың    кірісі    төмендейді.

      Сатылым тауарлардың бөлшек салмағының төмендеуі, оның    құрылы-мының жақсаруына әкелді. Көтерме және  бөлшек    өнімдерінің ортасында,    көлегейлі    экономикамен    күресу    шараларынан    көрінеді.

      Нарық  қызметінде сол  сияқты  көрініс бар, яғни    кіші    масштабта.    Сұраныстың төлемқабілеттілігі дағдарыс пен    баяу    жоғарылауы    кезінде  лезде  төмендейді,  яғни шынайы  бәсеке    барысында. Қазіргі    уақытта    мемлекеттік емес  меншік  нысандарымен  әр түрлі кәсіпорындар    тұрғындарының    1/3    бөлігіне    қызмет    етеді    және    1/4    бөлігі    жеке    меншік    кәсіпорындарға    қызмет    етеді.

      Өзекті мәселелер қаржылық ортада қалуда. Кәсіпорынның    пайдасының ұлғаюына қарамастан, салықтық түсімдер соммасы    мемлекеттің бюджеттік жүйесіне   өзара қарыздың төмендемеуіне    куәлануы шартсыз. Мемлекеттік    бюджеттік    емес    қорлар    мен    бюджеттіңбарлық    дәрежесі    алдында    уақытында    төлемеген    салықтар    өседі.    Кәсіпорын    тәртібінің төмендеуі нәтижесінде және ұйымдар өзінің    айналым    қорларын толық мөлшерде қалпына келтіре алмайды, яғни дағдарыстың    шиеленісуінде жоғалтқан  уақытында.    Осы    себептерден    инвестициялық    белсендіру    төмен    болады.    Кәсіпорынның    қаржылық    ресурстардың    болмауы айырбас операцияларының ұлғаюына  және де қызметкерлердің    еңбек    ақысын    ақшамен    емес    кәсіпорын    өнімдерімен    төленуіне    әкеліп    соқтырады.    Соның    салдарынан    табыс    төмендейді,    бюджетке    кәсіпорын    пайдасына  салықтар және ұйымға    жеке    тұлғалардан    салықтар    төленбейді.    Бұның бәрі  кәсіпорынның    баяулауына    әкеледі.    Мемлекеттік әлеуметтік- экономикалық  дамуының  негізгі    критерийлерінің    бірі бюджетке  салықтық    емес    кіріс    көздерімен    толтырылған    жинақ    және    салықтық   түсімдер  болып  табылады.

      Қазіргі таңда  мемлекет    алдында    маңызды  мәселе    экономикада    пайда  болған    жағымды тенденцияларды нығайту  және   дамыту. Негізгі орын  салықтық жүйеге байланысты,  яғни  тікелей  және  жанама    салықтардың,  жеке    және  заңды    тұлғалардан    салықтар,    капиталға    және    пайдаға    салықтар,    федералдық    және    жергілікті    салықтардың    оңтайлы    үйлесімділігі    табылуы    керек.

      Дағдарыс  кезеңінде   салық    салу    аймағында    нақты    реформалар    жүргізілген және әлі   жүргізілуде.  Тікелей  және  жанама  салықтардың    рефомалануы Салықтық  Кодексте   қабылдан  және   қызмет атқарады.    Салықтық    жүйе    бірқалыпты    комплекстік    сипаттаманы    қабылдауы    қоғамның    барлық    жақтарына    әсер    етеді.

      Салықтық    жүйе    арқылы    пртекционистік    экономикалық    саясаттыжүргізуге    және    фритредерстік    саясатты    қамтамасыз    етуге    болады,    яғни    тауарлық  нарыққа    еркіндік    болып    есептеледі.    Мемлекеттік    басымдылықты  анықтау    жолымен    дифференциялданған    салықтық    ставка    және    салықтық    жеңілдіктерді    қолдана    отырып,    өндіріске    тілеген    бағыттаманы    беруге    болады.    Сонымен,    салықтар    мемлекеттік    кірістердің  негізгі    бөлігін    құрайды    және    де    жергілікті    бюджет    пен    аймақтық    пайдадан,    сонымен    қатар,    экономикаға    бюджеттің    шығынына    әсер    етуін    қамтамасыз    ету.

      Экономиканың    дамуынасалықтың    әсер    етуі    ынталандырушы    ғана    емес,    сонымен    қатар    сақтаушы    да    болуы    мүмкін.    Бұндай    қажеттіліктің  болуы халықтың және  өндірістің    жоғары    концентрациялық    реттеуінің    дамуынан    болады.    Шаруашылық    қызметтердің    және    халықтың    концентрациялық    шектен    асуы    табиғаттың,    қоршаған    ортаны    қорғау    мәселелерінің    шиеленісуіне    әкеліп    соқтырады,    жалпы    ресурстық    қатамасыздығы    және    т.б.

      Шекті мөлшердің негізінде салық салу және салықтық    жеңілдік-терден  бас    тарту мен  кәсіпкерлікті  лицензиялау    қосымшалығы    жатыр.    Барлық мемлекеттерде    экология    мәселелерімен    лондшафты    сақтау    салық    арқылы    шешіледі.

      Салықтық    жүйенің    экономикалық    реформада    орны    Салықтық    Кодекстің    бірінші    бөліміне    енгізілгенде    ұлғаяды.