Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру

Әділ құнға көшудің қиыншылығы болып, капиталдың нарықтық экономикалық құны оны құру немесе сатып алуға кеткен шығыстарға емес, мүліктің иесі алуы мүмкін әлеуметтік кіріске байланысты екендігі табылады. Халықаралық стандарттарда қарастырылғандай, жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның активтерінің әділ (қайта бағаланған) құнын кәсіби бағалаушы анықтауы қажет. Айтылғандарға байланысты бүгінгі күні әр түрлі бағалаушылармен әділ құнды анықтау кезінде оның нәтижесінің екі немесе одан да көп рет айырмашылығы болуы мүмкін.

Нарықтық құн туралы ақпараттың болмауы көлік және құрал-жабдықтың айырықша сипатының себептеріне байланысты немесе осы активтерді сатудың сиректігі себептеріне байланысты, және олар тозу есебін қоса алғанда, олардың қалпына келтіру құны бойынша бағаланады.

ҚЕ 2 ҰС-нда берілген негізгі құралдар есебі бойынша принциптерді де қысқаша қарастырамыз. Ұлттық стандартта 16-ҚЕХС-ндағы сияқты негізгі құралдардың объектісінің амортизацияланатын құны тиімді пайдалану мерзімі ұзақтығында жүйелі түрде есептен шығарылуы тиіс деп анықталды. Негізгі құралдардың амортизациясы тағайындалуы бойынша активті қолдану мүмкін бола бастаған айдан бастап есептеледі және актив толық амортизацияланған немесе істен шыққан сәттен бастап тоқтатылады.

Негізгі құралдардың объектісін амортизациясын есептеуді белсенді пайдаланудың тоқтауы немесе тұрып қалу негізінде тоқтатылуға тиіс емес екендігін атап айту қажет. ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес амортизация келесі әдістердің бірін қолдану арқылы есептеледі:

            тікелей желілі әдіс. Егер объектінің құны барлық пайдалану мерзімі ішінде бірқалыпты пайдаланылатын болған жағдайда қолданылады. Ереже бойынша ғимарат және құрылыстар үшін қолданылады;

            азаймалы қалдық әдісі. Негізінен қызметтің алғашқы жылдарында ерекше белсенді қолданылатын және маңызды бөлігі моральды ескіруге жататын негізгі құралдардың объектілері үшін қолданылады;

            өнімнің (өндірістік) бірлігі әдісі, амортизацияны есептеу өндіріс көлеміне тәуелді болады.

ҚЕ 2 ҰС-на көшу есеп саясатының ауысуынан және сәйкесінше есептің ұғымының ауысуынан басталады. ҚЕ 2 ҰС-да берілген принциптерге сәйкес кәсіпорынның есеп саясатындағы ережелерді жетілдіру қаржылық есептің ұлттық стандартына көшу кезінде алғашқы және негізгі қадам болып табылады және өзінің құрамына жоғарыда қарастырылған ережелерді қосуы тиіс

Жаңа төрт мәнді Шоттардың үлгілік жоспарында негізгі құралдар және олардың амортизацияларын есепке алу үшін атаулары бірдей 2410 және 2420-топтар көзделген. Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер үшін 1510-шоттар тобы көзделген. Компания осы топтың құрамында активтердің түрлері бойынша өзіне қажетті синтетикалық шоттар ашып, оларға төрт мәннен тұратын белгі қоюға тиіс.

Барлық биологиялық активтер 125-«Өзге негізгі құралдар» шотындағы есепте көрсетілген. «Биологиялық активтер» бабы ауыл шаруашылығы қызметіне байланысты биологиялық активтерді есепке алуға ғана арналған.

Ауыл шаруашылығы өнімін немесе сату үшін қосымша биологиялық активтер алу мақсатында биологиялық активтердің трансформациясын басқаруға бағытталған қызмет ауыл шаруашылығы қызметі болып табылады.

««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС ауыл шаруашылығы қызметін жүзеге асырмайтындықтан, осы активтерді 41-«Ауыл шаруашылығы» ХҚЕС-на (ІАS) сәйкес есепке алудың және «Биологиялық активтер» балансының бабы бойынша көрсетудің қажеті жоқ. Олар ҚЕ 2 ҰС-ның           16-«Негізгі құралдар» бөліміндегі іс-әрекет қолданылатын негізгі құралдардың өзге түрлерінің бірі ретінде қарастырылуы тиіс.

Биологиялық активтердің көрсетілген әрбір баптарының негізгі құралдарды айқындау және тану өлшемдеріне сәйкестігін тексере отырып, мынадай нәтижеге қол жеткіземіз. Офисті сәндейтін бөлме өсімдіктері болашақтағы экономикалық пайдалар ағынына негіз бола алмайды, сондықтан олар 2007 жылдың балансында «Өткен жылдардың бөлінбеген табысы» бабына жатқызылуы тиіс. Фирманың аумағына отырғызылған көпжылдық өсімдіктер (егер болса) өткен жылдардың бөлінбеген табысына/залалына жатқызылады.

Материалдық емес активке талдау жұмысын ҚЕ 2 ҰС-на өткен кезде компанияның кіру балансындағы материалдық актив ретінде тану өлшемдеріне әрбір баптың (элементтің) сәйкестігін зерделеуден бастаған жөн. Ұлттық стандарт физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілген монетарлық емес актив ретінде материалдық емес активтің дәл айқындамасын береді. Бірегейлендіру мынаны білдіреді, актив:

            бөлінетін болып табылады, яғни оны бөліп алуға және сатуға, беруге, лицензиялауға, жалға беруге немесе тиісті шартқа немесе міндеттемеге сәйкес бөлек немесе бірге айырбастауға болады; немесе

            шарттық немесе басқа заңдық құқықтар нәтижесінде туындайды, ол осы құқықтарды беруге немесе субъектіден немесе басқа құқықтар мен міндеттемелерден бөліп алуға болатынына не болмайтынына байланысты емес.

Егер актив бірегейлендіру өлшемдерін қанағаттандыратын болса, онда оның бухгалтерлік баланстағы тану өлшемдеріне сәйкес келуіне тест жүргізу қажет.

ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес қаржылық есептілік элементтерін тану, егер субъектінің баппен байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы алу немесе одан айрылып қалу ықтималдығы болса және нақты шығындар немесе баптың құны сенімді түрде өлшенетін болса, баптың бухгалтерлік балансында көрсету процесін білдіреді. Материалдық емес активтерге қатысты сондай-ақ оларды тану кезінде де осы өлшемдерді пайдалану қажет.

Талдау барысында компания материалдық емес актив жұмыс істейтін, негізделген және экономикалық жағдайлар басшылығының ең жақсы есептік бағалауын білдіретін тиімді рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақта күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығын бағалауға тиіс. Болашақтағы экономикалық пайдалардың түсу айқындамасының дәрежесін белгілеу үшін компания субъективті бағаны пайдаланатын болады.

Компанияның материалдық емес активтері сатып алу сәтінде сатып алу бағасы мен ақпараттық қызмет көрсету құны кіретін өзіндік құны бойынша бағаланды. Материалдық емес активтер бастапқы танылғаннан кейін жинақталған амортизация шегеріле отырып, өзіндік құны бойынша есепке алынды.

Ұлттық қаржылық есеп стандартындағы 467-тармақта әрбір есептік күнге активтің құнсыздану ықтималдығын көрсететін кез келген белгілерді бағалау керек деп керсетілгең яғни материалдық емес активті тану сәтінде оны кіру балансында әділ құны бойынша тану керек. Қолда бар материалдық емес активтер бұрын бастапқы құны бойынша бағаланғандықтан, ҚЕ 2 ҰС-на өткен сәтте оларды құнсыздануға байланысты тестен еткізген жөн, сондай-ақ активтердің әділ құнын белгілеу керек. Бұған материалдық емес активтерге қайта бағалау жүргізу негізінде қол жеткізуге болады.

Стандарт материалдық емес активтердің құнын қайта бағалауды кім және қалай жүргізуге тиіс екендігін көрсетпейді, алайда қалыптасқан тәжірибеге қарағанда, сондай-ақ активтің нақты құнын айқындауға қатысты дұрыс емес шешім қабылдауға жол бермеу мақсатында осы жұмысты жүргізу үшін кәсіби бағалаушыларды тартуға кеңес беріледі.

Қосымша бағалаған кезде материалдық емес активтерді қайта бағалаудан резервтік капитал пайда болады (жаңа шоттар жоспары бойынша 543 «Өзге активтерді қайта бағалаудан түскен қосымша төленбеген капитал» шоты және 5430-«Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» тобының шоты).

Бұдан кейін модельдерді өзіндік құны бойынша пайдаланған кезде қосымша бағалау сомалары бөлінбеген пайда шотына есептен шығарылады. Бағасы арзандағанда немесе 543-шотта қосымша бағалау сомалары болмаған жағдайда, 562-шот пайдаланылады.

28-«Материалдық емес активтерді есепке алу» ҚБЕС-нан айырмашылығы сонда ҚЕ 2 ҰС материалдық емес активтерді бастапқы танығаннан кейін не шығындарды капиталдандыру моделі бойынша, не қайта бағаланған құнымен есепке алу моделі бойынша алдағы уақытта есепке алуды айқындайды.

Нақты жұмсалған шығындар бойынша есепке алу моделі жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған залалды шегергеннен кейінгі нақты құны бойынша айқындалады.

Осы талап ҚЕ 2 ҰС-ның талаптарына сәйкес активтің құнсыздануының бар екендігін айқындау мақсатында әрбір есептік кезеңнің аяғында материалдық емес активтердің баланстық құнын қайта қарау қажеттілігін белгілейді. Бұл компанияның қаржылық есептілігін пайдаланушыларға активтерді әділ бағалау туралы және тұтастай алғанда, компанияның шын мәніндегі қаржы жағдайы туралы мағлұмат алуға мүмкіндік береді.

Есеп саясатында материалдық емес активтерді есепке алудың қолданылатын моделі, сондай-ақ әрбір есептік күнге әділ құн бойынша материалдық емес активтерді көрсету жөніндегі талаптар айқын көрініс табуы қажет.

Материалдық емес активтерді қайта бағалау нәтижесінде пайда болған резерв сомаларын ҚЕ 2 ҰС бойынша есепке алуға еткен кезде кіру балансында есепке алу мақсатында амортизация есептегенде тиісті активтерді есепке алған кезде қолданылатын амортизация ставкалары бойынша бөлінбеген пайдаға есепке жазу қажет.

Қайта бағалау нәтижелерін есепке алған сәттен бастап жаңа баланстық құнды материалдық емес активтерді пайдаланудың тиімді мерзімі ішінде шегерімге жатқызу керек.

Әрбір есептік күнге материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімін қайта қарау қажет.

Шоттардың жаңа үлгілік жоспарының шоттарында материалдық емес активтерді (гудвилден басқасын) есепке алу үшін 2730-«Өзге материалдық емес активтер» шоттарының тобы көзделген, материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу үшін 2740-«Өзге материалдық емес активтердің амортизациясы» шоттарының тобы, қайта бағалау нәтижелерін көрсету үшін 5430-«Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» тобының шоттары көзделген.

2.3 Міндеттемелер мен капиталды трансформациялау

2007жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС -нің балансында «Қысқа мерзімді кредиторлық берешек» бабы бойынша 364 913 799,0 теңге мөлшеріндегі қалдықтың 2.11 кестеге сәйкес талдау керсеткіштері болды.

Кесте 2.11

Қысқа мерзімді кредиторлық берешек бабының элементтері

2.11 кестеде көріп отырғандай, ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС «Сарканд»ЖШС алдындағы қаржыландырылатын жалдау бойынша берешегі 3 866 мың теңгені құрайды. Қаржыландырылатын жалдау мерзімі - 5 жыл 2-Ұлттық қаржылық есеп стандарттарына (ҚЕ 2 ҰС) өткен кезде әрбір талдау бабы танудың айқындамалары мен өлшемдеріне сәйкес болуы үшін тексеруден өтуі тиіс. Ең алдымен, субъект бар міндеттемені өтеу нәтижесінде экономикалық пайдасы бар ресурстардың әкетілу ықтималдығы болғанда баланстағы міндеттемені таниды және осындай өтеудің мелшері дұрыс өлшенуі мүмкін. Өзге берешектің құрамында балалар үйіне берешек бар. Компанияның бухгалтері осы берешекті басшылықтың қайырымдылық көмек керсету туралы шешімі негізінде балалар үйіне жалпы құны 250 мың теңге тұратын үш компьютерді беру түрінде көрсетті. Компьютерлерді балалар үйіне өтеусіз беру экономикалық пайда әкелмейтіндіктен, қайырымдылық көмек бойынша міндеттеме ҚЕ 2 ҰС бойынша міндеттемелерді тану өлшемдеріне сай келмейді. Осыған байланысты ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС есептілігіндегі «Қысқа мерзімді кредиторлық берешек» бабы бойынша өзге кредиторлық берешектің 250 мың теңге мөлшеріндегі сомасын алып тастау керек. Субъект ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес мынадай жағдайларда міндеттемені қысқа мерзімді ретінде жіктейді:

            субъект оны кәсіпорынның қалыпты операциялық циклі барысында өтеуді болжайды;

            субъект міндеттемені негізінен сауда-саттық мақсатында ұстап тұрады;

            субъект міндеттемені есептік кезеңнің аяғынан бастап есептегенде, он екі ай ішінде өтеуді болжайды; немесе

            субъект осы міндеттемені өтеуді есептік кезеңнің аяғынан бастап есептегенде, кем дегенде он екі айдан артық мерзімге қалдыруға ешбір құқығы жоқ.

ҚЕ 2 ҰС-ның талаптарына сәйкес кәсіпорын ағымдағы кредиторлық берешектен ұзақ мерзімді берешекке 86 мың теңге сомасына қаржыландырылатын жалдау бойынша берешекті қайта жіктеуге тиіс. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС баланс бабының құрамында 150 мың теңге сомасында кепілдендірілген қысқа мерзімді міндеттемелер есепте бар. Кепілдендірілген міндеттемелер шартты міндеттемелерге жатады. Шартты міндеттеме - бұл:

             бұрынғы оқиғалар нәтижесінде пайда болатын және оның болуы субъектінің бақылауында толық болмайтын болашақтағы бір немесе бірнеше белгісіз оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал міндеттеме;

             бұрынғы оқиғалар нәтижесінде пайда болған, бірақ мойындалмайтын қазіргі міндеттеме.

Себебі, міндеттемені реттеу үшін экономикалық пайданы қорытындылайтын ресурстардың шығып қалуы талап етілетін ықтималдық жоқ немесе міндеттеменің көлемі жеткілікті дәрежедегі сенімділікпен өлшенуі мүмкін емес. Баланста қысқа мерзімді шартты міндеттемелер «Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері» бабының құрамында көрініс табады.