Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру

1.2 Кәсіпорын ресурстарының интенсивті және тиімді пайдалануын талдау және оларды бағалау

Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің  сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі), қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу. Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай анықтауды ұсынамыз: Кәсіпорының қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезендегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуелділіктің мүмкін болатан деңгейінде төлем қабілеттігі мен несие қабілеттігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. В.Г. Артеменко бұл ұғымды былай түсіндіреді: «Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы [1].

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді:

            пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;

            нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;

            құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;

            әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша;

Ішкі факторлар кәіпорының өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорының қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:

            кәсіпорының салалық топқа жатуы;

            шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;

            төленген жарғылық капиталдың мөлшері;

            шығындардың көлемі, оладың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;

            қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;

            кәсіпорындарды басқару тиімділігі.

Сонымен қатар, кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық жағдайының маңызды факторларының бірі – активтердің құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады. Кәсіпорынның негізгі қаржы және экономикалық көрсеткіштерін бағалау, талдау жүргізу үшін аналитикалық 1.1 кестені құрамыз, ол үшін 2008-2009 жылдардағы жылдық есеп беру мәліметтерін пайдаланамыз.

Кесте 1.1

2008-2009жж. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС

қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері

1.1 кестеде көріп отырғандай, ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС 2009 жылғы көрсеткіштерді 2008 жылмен салыстырғанда өткізілген өнімнен (қызметтен, жұмыстан) түскен табыс 10 727,0 мың теңгеге (18 24 529,2 – 1 813 802,2) артқан. Бұдан, өткізілген өнімнің өзіндік құны 68 950,7 мың теңгеге (1 657 216,4 – 1 588 265,7) артты. Бұған қарамастан, жалпы пайда         58 223,7 мың теңгеге (167 312,8 – 225 536,5) төмендеді. Оған себеп болған, мерзімдік шығындардың 1 905,7 мың теңгеге (252 587,4-250 681,7) артуы, әсіресе оның ішінде жалпы және әкімшілік шығындардың 18214,3 мың теңгеге (190 525,7-172 311,4) артуы өз әсерін тигізді. Өзге кірістер осы жылы өткен жылмен салыстырғанда 4 560,5 мың теңгеге төмендеген. Салық салынғанға дейінгі пайда зиян көрді – 85 274,6 мың теңге.

Еңбек ақы қоры 40,4 мың теңгеге (6 439,8 – 6 399,4) өскен. Себебі, бұл көрсеткіш біріншіден, тікелей өткізген өнім көлеміне байланысты, ал екіншіден 2009 жылы орташа тізімдік саны 2 адамға азайған. Бұл көрсеткіш сонымен қатар, орташа жылдық жалақының 1,9 мың теңгеге көбеюіне өз әсерін тигізді.

Негізгі құралдардың орташа жылдық құны 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 14 355 мың теңгеге (31 342,2-45 698,0) төмендеген, бұл негізгі құралдардың тозуымен байланысты.

Қор қайтарымы, қор сиымдылығы және қормен қарулану – бұл негізгі құралдардың тиімді пайдалануын көрсететін басты көрсеткіштер. Қор қайтарымы 2008 жылы 39,7 теңге (1 813 801,2:45 698,0), ал 2009 жылы          58,2 теңге (1 824 529,2:331 342,2), яғни 18,5 теңгеге артты. Қор сиымдылығы өткен жылмен салыстырғанда 0,008 теңгеге төмендеген, осыған байланысты қормен қарулану да 144 теңгеге төмендеген.

Негізгі құралдардың қор қайтарымдылығы мен айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары болса, өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мен экономикалық элементтері бойынша өндірістік құралдардың табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады.

Қызмет көрсетуден түскен кіріске әсер ететін факторларды үш топқа бөлуге болады:

            еңбек ресурстарының тиімді пайдалануы;

            материал ресурстары және оларды тиімді пайдалану;

            негізгі құралдардың тиімді пайдалануы.

Еңбек ресурстарының тиімді пайдалануын талдау келесі бағыттар бойынша жүргізіледі:

            кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуіне және жұмыс күшінің қозғалысына баға беру;

            жұмыс уақытының тиімді пайдалануына баға беру;

            еңбек өнімділігі көрсеткіштерін қарастыру;

            еңбек ақы қорын талдау.

Өндірістік процесстің үздіксіздігін қамтамасыз ететін негізгі шарт -еңбек ресурстарын ұтымды пайдалану.

Негізгі қызметтің персоналы екіге бөлінеді:

            қызметкерлер, оның өзі үшке бөлінеді: басшылар; мамандар; басқа да қызметкерлер.

            жұмысшылар.

Қызмет көрсетуден түскен кірістің өзгеруіне әсер еткен бірінші топ факторларын, яғни еңбек ресурстарының тиімді пайдалануын қарастырамыз. Ол үшін 1.2 кестені құрамыз.

Кесте 1.2

2008-2009жж. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС

еңбек ресурстарының тиімді пайдалануын талдау

1.2 кестеде көріп отырғандай, ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС 2009 жылғы көрсеткіштерді 2008 жылмен салыстырғанда бір қызметшінің орташа жылдық еңбек өнімділігі 525,9 мың теңгеге (19 618,6-19 092,7) артты. Себебі, өткізілген өнімнен (қызметтен, жұмыстан) түскен табыс 10 727,0 мың теңгеге (1 824 529,2 – 1 813 802,2) артқан.

Кәсіпорында материалды пайдаланудың ішкі және сыртқы жолдары қолданылады. Ішкі фактор материалдық ресурстардың жабдықтаушылардан келіп тусуі, шикізат қалдығын анықтау, материалдарды өз өндірісінде қолдануды қарастырады. Сыртқы факторлар материалдық ресурстар қорларының өзгеріп отыруына байланысты қалыптасады.

Матераилдық ресурстарды талдау барысында:

            материалдық ресурстарды жабдықтау бойынша келісім шарттардың болуын талдау;

            матераилдық ресурстар қалдығын талдау;

            материалдық ресурстарды тиімді пайдалану болып табылады.

Материал ресурстарының тиімді пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер, ол материал сиымдылығы, материал қайтарымдылығы. Материал сиымдылығы, материал қайтарымына, олардың динамика бойынша өзгеруіне әсер етуіне баға беру үшін 1.3 кестені құрастырамыз.

Кесте 1.3

2008-2009жж. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС

материал ресурстарын тиімді пайдалануын талдау