Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру

Жаңа шоттардың үлгілік жоспарында қорлардың есебі үшін 1300-«Қорлар» кіші бөлімінің келесідей шоттар топтары қарастырылған:

1310-«Шикізат және материалдар» тобы;

1320-«Дайын өнім» тобы;

1330-«Тауарлар» тобы;

1340-«Аяқталмаған өндіріс» тобы;

1350-«Өзге қорлар» тобы;

1360-«Қорларды есептен шығару бойынша резерв» тобы.

Әрбір топтың құрамында компания қорлардың түрлері бойынша оған төртінші мәнді қою арқылы қажетті синтетикалық шоттар ашуы қажет. Бұрын қолданылған «үш мәнді» шоттардың жоспары және «төрт мәнді» жаңа шоттар үлгісі сәйкесетіндігін көруге болады, қорларды есептен шығару бойынша резервтерден басқасы. Осындай шот «үш мәнді» шоттар жүйесінде болмады. Ол қорлардың құрылуы және қозғалысымен байланысты қорлардың құнын бұзылуға немесе моральды ескіруге байланысты сатудың таза құнына дейін төмендетумен байланысты операцияларды көрсету үшін арналған. Резерв шоты қорлардың есебі шотына контршот болып табылады (яғни баланста қорлардың құнын көрсету кезінде оның шамасы сәйкес қорлар құнынан шегеріліп тасталады). Қорлардың қалдық ақша қаражатын көшіру үшін 2.10 кестені құрамыз.

Кесте 2.10

Ақша қалдықтарын төрт мәнді сандық белгі қойылған шоттар жоспарына ауыстыру

Көбіне қысқа мерзімді активтерге қысқа мерзімді болып табылатын активтер (тәртіп бойынша, есептік күннен кейін 12 ай мерзімі ішінде қолданылатын немесе есептен шығарылатын болады) жатқызылады және ағымдағы активтер бөлімінде басқа баптар құрамына қосыла алмайды. ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес ұқсас баптарды тану мүмкіндіктерін бағалау үшін олардың тану өлшемдеріне сәйкестігін:

            активті қолдану нәтижесінде экономикалық пайданың түсімі күтілетіндігін;

            активтің құны сенімді анықталуы мүмкіндігін тексеру керек.

Және алдын ала төленген шығыстар және тауарларды жеткізу бойынша аванстар танудың жоғарыда көрсетілген өлшемдеріне жауап береді:

            олардың құны нақты анықталуы мүмкін;

            экономикалық пайда түсімі болатыны анық.

Қандай да бір себептерге байланысты өзінің міндеттерін орындай алмайтын жеткізушілерге төленген аванстар немесе алдын ала төленген шығыстар бойынша ережеден айырмашылықтар болуы мүмкін. Бұл жағдайда актив таныла алмайды және бөлінбеген пайдаға үмітсіз борыштар ретінде есептен шығарылуы қажет. Қаржылық есептің өзге баптарында көрініс таппаған барлық қысқа мерзімді активтер өзге қысқа мерзімді активтер құрамында есепке алынуы мүмкін. Есеп саясатында сатуға арналған өзге қысқа мерзімді активтердің жекелеген түрлеріне қатысты қаржылық есептілікті дайындау және ұсыну үшін компания қабылданған нақты принциптер, негіздер, талаптар, ережелер және тәжірибе көрініс табуы тиіс.

Шоттардың жаңа үлгілік жоспарында өзге қысқа мерзімді активтер есепке алу үшін келесідей атауы бірдей 1600-шоттар тобы кезделген:

1610-«Берілген қысқа мерзімді аванстар» тобы;

1620-«Алдағы кезеңдер шығыстары» тобы;

1630-«Өзге қысқа мерзімді активтер» тобы.

Компания әрбір топтың құрамында өзіне қажетті синтетикалық шоттар аша отырып, оларға төрт мәнді сандық белгі қоюға тиіс.

2.2 ҚЕ 2 ХС бойынша ұзақ мерзімді активтерді трансформациялау

Негізгі құралдар ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС барлық активтерінің елеулі бөлігін құрайды, сондықтан негізгі құралдар есебінің толықтық және шынайылық принциптерін сақтау кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы сенімді ақпарат алуға үлкен ықпал етеді.

ҚЕ 2 ҰС-ның 16-«Негізгі құралдар» бөлімінде негізгі құралдарға келесідей анықтама беріледі: «Негізгі құралдар - бұл: өндірісте қолдануға немесе әкімшілік мақсаттар үшін немесе басқа тұлғаларға жалға өткізу үшін тауарларды және қызмет көрсетулерді жеткізуге арналған; күтілетіндей, бір жылдан артық қолданылатын материалдық активтер».

Ұсынылған анықтамалардан үш негізгі белгі айырықшаланады:

            материалдық нысанының болуы;

            кәсіпорынның қалыпты қызмет процесінде мақсатты сипатының қолданылуы (сату үшін арналмаған);

            қолданылуының ұзақ мерзімі (кем дегенде бір айналымнан артық).

ҚЕ 2 ҰС-ның 1-параграфы 3-тармағы 1-тармақшасына сәйкес актив - бұл өткен оқиғалар нәтижесінде болашақ пайда алу күтілетін ұйымдармен немесе жеке кәсіпкерлермен бақыланатын ресурс.

Осылайша, ұлттық стандарттар принциптеріне сәйкес кәсіпорын активтермен байланысты болашақ экономикалық пайда алатынын жоғары деңгейдегі ықтималдылығын бекітуге болатын жағдайда негізгі құралдардың объектісі актив ретінде танылады.

Халықаралық стандарттарға ұқсастық бойынша, болашақ экономикалық пайда алу ұйымның:

            активке байланысты игілік алатынына;

            өз мойнына сәйкесінше тәуекелдерді алатынына қатысты анықтылығын білдіреді.

Егер актив экономикалық пайда әкелмейтін болса, онда оны сатып алуға кеткен шығындар есепті кезең шығыстарына есептен шығарылады.

Халықаралық стандарттарда және ҚЕ 2 ҰС-нда активті қолданудан болашақ экономикалық пайда алу міндеттеледі, сондықтан 6-«Негізгі құралдардың есебі» ҚБЕС бойынша негізгі құралдар объектілерін тану принциптері бойынша негізгі айырмашылық болып осы жағдай табылады.

ҚЕ 2 ҰС бойынша танудың анықтамасына және өлшемдеріне сәйкес келетін негізгі құралдардың объектілері бар баптар бойынша тексеру жүргіземіз. Тек тану өлшемдеріне сәйкес келмейтін баптарды ғана талдайтын боламыз.

ҚЕ 2 ҰС-ның 280-параграфы 616-тармағына сәйкес субъект ұзақ мерзімді активті (негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және еншілес ұйымдарға салынатын және бірлескен қызметке инвестицияларды қоса алғанда) сату үшін арналған деп жіктейді, егер оның баланстық құны қолдануды жалғастыруға қатысты емес болса, орны сату есебінен толтырылады.Бұл үшін:

            актив оның бүгінгі жай-күйінде және осындай активтерді сатуға ілесетін тек қарапайым жағдайларда тез арада сатылуға дайын болуы тиіс;

            оның ықтималдылығы жоғары болуы тиіс, және субъект активті сатуға арналған актив ретінде жіктелген сәттен бастап бір жыл уақыт ішінде сатуды аяқтауға тырысуы тиіс.

Кәсіпорын ұзақ мерзімді активті баланстық құнның неғұрлым аз мәні және сатуға кеткен шығыстарды шегеріп тастағандағы әділ құны бойынша өлшейді.

Айтылғандарға байланысты ұзақ мерзімді актив сатуға арналған ретінде жіктелуі кезінде оның амортизацияланбайтынын баса айта кеткен жөн.

Ереже бойынша, амортизацияның бұл әдісін қолдану, пайдалану кезінде компанияның өндіріс көлеміне тікелей тәуелді өндірістік құралдар үшін тиімді.

Активтің амортизациясы актив қолдау үшін мүмкін болған сәттен бастап есептеледі және егер актив белгілі бір уақыт аралығында қолданылмаған болса, ол істен шыққанға дейін есептелуін жалғастырады.

Айтылғандарға байланысты 16-«Жылжымайтын мүлік, ғимарат, құрал-жабдық» бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын (ІАS) қолдану бойынша әдістемелік құралдарда көрсетілген, сондай-ақ ҚЕ 2 ҰС-на көшу көзінде қолдануға болатын өте көрнекті мысалды келтіруге болады: тамыз айында ұйым құруы және құрастырылуы қыркүйек айында жүргізілген жаңа технологиялар сатып алды деп есептейік. Ұйымның жұмысшыларын осы жабдықта жұмыс істеуге үйрету үшін үш айлық оқыту курстарына жіберілді, бұл уақытта жабдық іске қосылмады. Жаңа технологиялар іске қараша айында қосылды. Бірақ бұған қарамастан амортизация қыркүйек айынан бастап есептелінетін болады, яғни жабдық қолдану үшін мүмкін болған сәттен босатылады.

ҚЕ 2 ҰС-ның келесі ережесіне көңіл бөлу керек: жойылу құны, тиімді пайдалану мерзімі және қолданылатын амортизация әдісі кәсіпорынмен кемінде әрбір есептік күнге талдануы қажет. Егер талдау нәтижелерінен субъект активтен алынатын болашақ экономикалық пайданы қолданудан күтілетін сипаттамасында елеулі өзгерістер көрініс табатын жағдайда, субъект сәйкесінше амортизация әдісін өзгертуі тис. 6-«Негізгі құралдардың есебі» БЕС-да жыл сайын амортизация әдісін қарастыру көзделмеген.

Стандарттың ережесінде қолданылатын амортизация әдісінің активтен алынатын компания пайдаланатын болашақ экономикалық пайданың базасын көрсету сиректігі маңызды деп санаймыз. 6-«Негізгі құралдар есебі» БЕС-нда мұндай нақты және парасатты анықтама болған жоқ.

Айтылғандарға байланысты негізгі құралдарды тәртіп бойынша кәсіпорын қолдану үшін емес, оларға салынған капиталдан пайда алу үшін сатып алатындығын қоса айтқым келеді. Сондықтан негізгі құралдардың құндылығының мәні сол, олар пайданы тудыруы (табыс табуы) мүмкін. Егер активтер пайда әкелмейтін болса, кәсіпорынның қаржылық есебінде оларды негізгі құралдар ретінде көрсетудің мәні жоқ [7].

Осылайша, қарастырылған жағдайда халықаралық стандарттың және ҚЕ 2 ҰС-ның келесідей ережелерін қолдануға болады: егер актив экономикалық пайда әкелмейтін болса, онда оны сатып алуға кеткен шығыстар есептік кезеңнің шығыстарына есептен шығарылады.

Бірақ бұл жерде бухгалтерлерде келесідей сұрақтар туындайды: кәсіпорын оларды ұзақ мерзім қолдануды жоспарлайтын болса, мұндай объектілерді сақтауды бақылауды және талдамалы есебін қалай ұйымдастыру керек?

Кәсіпорын есеп жүргізу мақсаты және сақтауды бақылау үшін келесілер қажет:

            осындай объектілердің баланстық есебін жүргізу;

            оларды материалды-жауапкершілікті тұлғаларға есептілікке жатқызу;

            қолданылып жүрген ішкі бақылау жүйесін нақтылау үшін жоспарлы инвентаризация жүргізу.

Кәсіпорынның шаруашылық қажеттілігі үшін қолданылатын ұзақ мерзімді пайдалануға арналған ұсақ шаруашылық инвентарьдың есебіне қатысты бухгалтерлік қызметке есепке алуда біркелкі тәсілдеме таңдауға және оны кәсіпорынның есеп саясатында көрсетуге кеңес беруге болады.

Компания ұсақ шаруашылық инвентарьды және құралдарды «Негізгі құралдар» бөлімінде есепке алмауға шешім қабылдады, өйткені оларды қолданудан болашақ экономикалық пайда түсу күтілмейді.

Бұл жағдайда қарастырылған заттарды ҚЕ 2 ҰС бойынша актив анықтамасына сәйкес келмейтіндіктен, кәсіпорын балансынан есептен шығаруы және баланстан тыс шотқа жатқызуы керек.

Біз ҚЕ 2 ҰС бойынша танудың анықтамаларына және өлшемдеріне сәйкес келмейтін негізгі құралдардың ұқсас баптарын қарастырдық, және            01.01.2008 ж. кіріспе балансының қалыптастыру үшін қажетті негізгі түзетулер анықталады.

ҚЕ 2 ҰС бірінші қолдану нәтижесінде туындаған барлық түзетулер «Өткен жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған залалы)» бабында көрініс табатынына назар аудару қажет.ҚЕ 2 ҰС ережелеріне сай алғашқы танудан кейін кәсіпорын барлық негізгі құралдарды өлшеуді келесі үлгілердің бірі арқылы жүзеге асырады:

            жинақталған амортизация сомасын және құнсызданудан жинақталған залалдарды игергендегі оның өзіндік құны бойынша;

            стандарттың 280-тармағына сәйкес қайта бағаланған құн бойынша есептің үлгісі бойынша.

Егер кәсіпорын қайта бағалау бойынша есептің үлгісін таңдаса, онда ол 16-«Жылжымайтын мүлік, ғимарат және жабдық» ҚЕХС-на (ІАS) сәйкес ақпаратты ашып көрсетеді және есепті жүзеге асырады, яғни кәсіпорын халықаралық стандарттың қаржылық есебі ережелеріне жүгінуі керек.

ҚЕ 2 ҰС әзірлеу үшін негізі болып халықаралық стандарттың мәтіні табылатынын ескере отырып ХҚЕС на жүгінеміз. Стандарт ережелерімен қатар құнсызданудың әсерінен жинақталған залал және амортизацияны шегеріп тастағандағы қайта бағалау күніне оның әділ құны болып табылатын негізгі құралдардың қайта бағаланған құны бойынша есепке алу қажет болған кезде балама тәсілдеме рұқсат етіледі.

ХҚЕС-на және ҚЕ 2 ҰС-на көшуге байланысты артықшылық болып балама тәсіл табылады, өйткені ол компанияның негізгі құралдарының шынайы құны туралы білгісі келетін қаржылық есепті қолданушылардың (меншік иелерінің) қызығушылығына жауап береді.