Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру

1.3 кестеде көріп отырғандай, ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС 2009 жылғы көрсеткіштерді 2008 жылмен салыстырғанда қызмет көрсетуден түскен табыс 10 726,9 мың теңгеге артқан. Сәйкесінше, материалдық шығындар да өткен жылмен салыстырғанда 68 950,7 мың теңгеге (1 657 216,4 – 1 588 265,7) артқан. Нәтижесінде материал қайтарымдылығы 2008 жылы 1,14 теңгені, ал 2009 жылы 1,1 теңгені құраған, яғни өткен жылмен салыстырғанда 0,04 теңгеге төмендеген. Ал материал сиымдылығы 2008 жылы 0,87 теңге, 2009 жылы 0,9 теңгені құраған, яғни 0,03 теңгегге артқан. Бұл аталған көрсеткіштердің өзгерісі материал шығындарының кемуіне немесе артуына тікелей байланысты.

Қазіргі экономика ғылымының өз қарауында қаржылық көрсеткіштерді болжаудың әр түрлі әдістері мен тәсілдері бар. Кәсіпорынның банкрот болу мүмкіндігінің тұрғысынан қаржылық жағдайды болжаудың 4 негізгі тәсілі мынадай:

             несие беру қабілеттілігі индексінің есебі;

             формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану;

             қаржылық ағымның құйылуын талдау;

             төлем қабілеттілігі көрсеткіштерін болжау, яғни баланс өтімділігін талдау.

Кәсіпорынның банкроттығы жайында шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде кәсіпорынның баланс құрылымының қанағаттанарлықтай екенін бағалаудың белгілер жүйесі алынады. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС 2008-2009 жылдардағы мәліметтері бойынша баланс өтімділігін талдаймыз. Ол үшін 1.4 кестені құрамыз және форма                       №1 Бухгалтерлік баланстан мәліметтерді алып, өтімділік коэффициенттерін есептейміз. Өтімділік бұл кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді мінднттемелерін өтеу қабілеттілігі немесе ағымдағы активтердің ақша қаражатына айналу дайындығы мен жылдамдығы. Өтімділік көрсеткіштерге мыналар жатады:

1.      Абсолютті өтімділік коэффициенті – Ақша қаражаттары/Қысқа мерзімді міндеттемелер. Көрсеткішті анықтау мақсаты: ағымдағы міндеттеменің қандай бөлігі баланс жасалатын күні немесе жуық арада өтелетінің көрсетеді. Ұтымды мәні ≥0,2

2.      Аралық өтімділік коэффициенті – Ақша қаражаттары + Дебиторлық қарыздар/Қысқа мерзімді міндеттемелер. Көрсеткішті анықтау мақсаты: алашақ қарыздың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезең ішіндегі кәсіпорынның күтіліп отырған төлем қабілеттілігін сипаттайды (73,5 күн).Ол ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігінің тек ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сонымен қатар, жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет, тиелген өнім үшін келіп түсетін түсім есебінен өтелінетіндігін көрсетеді. Ұтымды мәні ≥1

3.      Жалпы өтімділік коэффициенті– Қысқа мерзімді активтер/Қысқа мерзімді міндеттемелер Көрсеткішті анықтау мақсаты: ағымдағы өтімді активтердің барлығының төлем міндеттемелеріне қатынасын көрсету. Ұтымды мәні 0,9 – дан кем емес болу керек.

Кесте 1.4

2008-2009жж. ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін талдау

1.4 кестеде көріп отырғандай, ««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС баланс өтімділігін талдау нәтижесінде екі жылда да теріс көрсеткіштер анықталған. Өткен жылмен салыстырғанда нәтиже 2 012 135,5 мың теңгеге кеміген. Оған әсер еткен қорлар, ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық салымдар мен қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар және басқа да қысқа мерзімді активтердің көрсеткіштері. Ал қысқа мерзімді міндеттемелерді талдайтын болсақ өткен жылмен салыстырғанда ол да 2 199 249,3 мың теңгеге кеміген. Міндеттемелердің кемуі кәсіпорынға тиімді.

Есептеу нәтижесі бойынша: абсолюттік өтімділік коэффициенті 2008 жылы 0,03 мың теңгені құраса, 2009 жылы 0,07 мың теңгені құрап отыр. Сонда     2008 жылға қарағанда 2009 жылы 0,04 мың теңгеге өсіп отыр.

Ал аралық өтімділік коэффициенті 2008 жылы 0,7 мың теңгені құраса,    2009 жылы 0,2 мың теңгені құрап отыр, яғни кәсіпорын 2008 жылға қарағанда 2009 жылы 0,5 мың теңгеге кем жұмыс істеген. Жалпы өтімділік коэффициенті 2008 жылы 0,9 мың теңгені құраса, 2009 жылы ол көрсеткіш өзгермеген.

1.3 Есеп және аудиттің халықаралық стандарттары жағдайында бухгалтерлік есеп және аудитті ұйымдастырудың теориялық және методологиялық аспектілері

Халықаралық бухгалтерлік стандарттаудың пайда болуы ең әуелі мына объективті алғы шарттарға байланысты:

1.            Әлеуметтік экономика, қаржылық және инвестициялық нарықтың біркелкі қажеттілік интеграциясы, өзара тәуелділігі, өзара келісімділігі.

2.            Трансұлттық корпорациялардың қызметтерін ұлғайту, бірлескен кәсіпорындардың көшірліуі, корпорациялар мен әр түрлі елдердің капиталына өзара кіруі.

3.            Әлемдік өнім шығарушылардың күшін көлемді, жаһанды және ұлттық деңгейге дейін дамыту.

4.            Жетекші елдердің валюталарының тәуелсіз конвертациясы және бірден европалық валютаны енгізу.

5.            Үйлестіру және стандарттау сияқты жолдармен әлеуметтік, экономикалық, қаржылық сфераларында экономикалық процестерді басқарудың ұлтаралық бағдарламаларын жүзеге асыру.

6.            Ұлттық қағидалар мен ережелер аясынан қалыс қалмау.

7.            Бұрыс шешім қабылдау үшін нақты әрі түсінікті ақпарат алу жолында халықаралық ережелерге сай есеп жүргізуге құралдар жұмсамау.

Есептік мәселелерді шешудің көп нұсқаулық жолдарының болуы ҚЕХС айқын ерекшелігі болып табылады. ҚЕХС әр түрлі елдердің, әсіресе АҚШ-та есептік тәжірибесінің енгізілуіне тәуелді.

ҚЕХС мәні, мазмұны және т.б сындарына қарай жіктеуге болады, сонымен қатар әр түрлі бағыттары бойынша топтауға болады. ҚЕХС байланысты жіктеу термині әр түрлі ақпараттар көздерінде әр келкі түсіндіріледі. Бұл стандарттың әр жылдары және әр түрлі функционалды мақсаттарда құрылғанына байланысты.

ҚЕХС жіктелуінің әр түрлі болуы халықаралық ереже бойынша есептің жүргізілуіне нақты түсінікті енгізу, стандарттардың бір типтес құрылымы мен белгілерін айқындауды мақсат ету болды.

Басқаша айтқанда, ҚЕХС-ті жіктеу - бұл кандай да бір жағдайда қолданылатын кез келген ұқсас критерийлер бойынша стандарттарды топтастыру мүмкіндігі. Оларды мынандай блоктарға бөліп көрсетуге болады:

1.            Жалпы әдістемелік стандарттар, оның негізінде бухгалтерлік есептің халықаралық қағидаларын құру жатыр.

2.            Қаржылақ есептің мазмұны мен құрамын көрсететін стандарттар.

3.            Жекелеген объктілерді есептеу ережелерін анықтайтын стандарттар.

Жоғарыда келтірілген стандарттардың белгіленуі бойынша жіктеулермен қатар оларды экономикалық мазмұны бойынша жіктеуге болады, оның негізінде экономикалық қатынастар барысында туындаған есептік мәселелердің шешуін білдіретін топтастырулар жатыр. Мысалы, мұндай қатынастар жиынтығына М.И. Кутердің «бухгалтерлік есеп теориясы» атты еңбегінде ұсынылған қатынастарды айтуға болады. Сондай-ақ, стандарттардың әр келкі бөлінуі өзара байланысты экономикалық мүдделерді халықаралық деңгейде және дәл осылайша мемлекеттің ішінде қолданылуын нақты көрсетуді мақсат етеді. Қолданудың экономикалық қатнастардың өзара байланысын нақты бейнелейтіндігіне бағытталуы керек. Бұл орайда стандарттартың мәні мен мазмұны халықаралық контексте есепті жүргізудің түрлі аспектілерін сипаттауы тиіс.

ҚЕХС-ты оқи отырып, оны қолдану кәсіпорындарға, жалпы қолданыстағы нұсқаның кеңінен қолданылатын түрін тандауға мүмкіндік береді. Бұдан ҚЕХС сәйкес есеп және есептілік ақпараттарының артықшылықтары мен кемшіліктері туындайды. Оны 1.5 кестеде салыстыруға болады.

Кесте 1.5

ҚЕСХ-тің артықшылықтары мен кемшіліктері

ҚЕХС –тің негізгі ақпарат базасы ретінде отандық бухгалтерлік есеп жүйесіне енгізудің себебі - есептіліктегі ұлттық ерекшеліктерді барынша азайту және әр түрлі тұтынушылардың шешім қабылдауы үшін сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Есеп беру жүйесін стандарттау - бұл объективті қажеттілік, әр елдердегі есеп беру жүйесін зерттеулерде, жіктеуде және топтауда қорытындыларды және есеп пен есептілікті жаңалау кеңесін құру. Әр ел өзінің ұлттық есеп беру жүйесін жалпы қағидаға сүйене отырып қабылдаған.

Халықаралық стандарт - ҚЕХС ұлтық есеп беру ерекшелігін сақтай отырып, қолдану жағдайында ҚЕХС комитетінің мүшесіне кіретін елдерде қолданылатын ереже. Халықаралық стандарттың дамуына есеп беруді стандарттау дәстүрінің қалыптасуы, пракиканы бір немесе басқа объектінің және басқа жағдайларды есеп беруге енгізуі әсер етеді.

¥лттық стандарттарға келетін болсақ, олардың құрылуына әр түрлі құрылымдар үлесін қосуда, соның ішінде бухгалтерлер мен аудиторлар ассоциациясы, биржалық комиссия, орталық банктер, институттар және т.б ғылыми ұйымдар, салық органдары.

Методология - латынша білімнің ғылыми тәсілмен оқу немесе кейбір ғылымда қолданылатын әдістердің жиынтығы. «Әдіс» терминіне қарамастан, «бір нәрсеге жол» деген мағананы береді. Есептің әдістемесі шаруашылық іс-әрекетінің қызмет ету нәтижесін шығаруға мүмкіндік береді. Методология түсінігі халықтағы көріністер мен процестердің ашу жүйелерін білдіретін фундаметалды концепциясына негізделген [2].

ҚЕХС методологиясын айтатын болсақ қаржылық есеп ақпараттарын дайындау үшін жалпылай жолдармен құруға бағытталған. Бұл ҚЕХС қолдану үшін оларды әлемдік қолдаудың арқасында білікті қызмет үшін бухгалтерлік ұйымның мүмкіншілігімен байланысты. ҚЕХС құрудың жалпы методологиясы анықталған ережелердің орындалуын қадағалауына сүйену. Стандарттың топтық бөліктері 1.2 суретке сәйкес құрылымдарды сипаттайды.