Меншіктің акционерлік формасының теориялық негіздері

Дегенмен, кейін отаршылды  компаниялар акционерлік қоғамдар болып танылғанымен, ХVІІІ ғасырға  дейін оларда үлеске бөлінген тұрақты  жарғылық қор болған емес. Шектеулі жауапкершілік болса, бұл белгі  алғашқы рет Францияның отаршылды компанияларында пайда болды. Голландтық Ост-Үнді компаниясы қатысушылардың шектеулі жауапкершілік қағидасы жөнінде бейхабар болды, бірақ ол іс жүзінде сақталатын. Англияда шектеулі жауапкершілік тек ХІХ ғасырда пайда болды. Отаршылды компанияларды басқару тәртібі, үнемі қазіргі заман акционерлік құқық қағидаларына сәйкес болмағандығын айтып кеткен жөн. Басты қатысушылар компанияны басқаруға қатысып, өзгелер тек соңғы есеппен танысуға құқылы болды. Ал барлығы болса, басқа мемлекеттен алып келген тауар түрінде толық не ішінара дивиденд алып тұрды. Алайда отаршылды компаниялар кейінірек акционерлік қоғамдардың ерекшелеуші  белгісі болатын сипаттарға ие болды. Олардың ішінде - қатысушылардың анағұрлым саны болу мүмкіндігі, мүліктің акционерлерден оқшаулануы, және т. б. белгілер кездеседі. Сондықтан, серіктестіктердің өзге түрлерімен салыстырғанда отаршылды компаниялар таза капиталистік ұйымдық нысан.

Англия, Франция, Голландияда  кәсіпкерлік қызмет қарқынды дамып, отаршылық жүйе дамығанда, Германия, Дания, Норвегияда енді ғана корпорациялар туындай бастайды. Олар корпоративтік саланың дамуына ешбір үлестерін қоспаса да, олардың атқарған қызметтері кейін басқа мемлекеттер үшін үлгі болады.Акционерлік қоғамдардың әрі қарай дамуы тарихтағы капиталистік кезеңнің басталуынан кейін мүмкін болды. Өндіруші күштердің өсуі, өнеркәсіптік төңкеріс және Еуропадағы буржуазия-лық саяси төңкерістер "толыққанды" акционерлік компаниялардың туындауына әкелді. Тауар өндіру, сақтандыру, несиелендіру саласындағы ірі мәселелерді шешу қажеттілігі  акционерлік нысанды сол қызметтерді жүзеге асырудағы ең ыңғайлы ұйымдық нысан ретінде танытты. Көптеген авторлар акционерлік қоғамның туындауына әсер еткен бірден-бір фактор - өндірістің капиталистік әдісі деп мәлімдеді. Капиталистік экономикалық қатынастың туындауына ықпал етуші экономикалық табиғат акционерлік қоғам тәріздес ұйымдық-құқықтық нысанның пайда болуы мен дамуына әсер етті.

Акционерлік қоғамдар қазіргі  таңда шаруашылық қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының бірі. Акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму тенденциясын бақылай отырып, Еуропалық экономикалық қауымдастық аясында акционерлік заңнаманың жақындасу, бірыңғайландыру жөніндегі мәселелерді ойластыру жөн. Еуропалық тәжірибе, акционерлік қоғамдар туралы шетелдік заңнаманың даму дәрежесі қазақстандық акционерлік қоғамдардың тәжірибелік қызметінде ескерілуі жөн, себебі кез келген акционерлік қоғам өзінің бағалы қағаздарын халықаралық қаржы рынокторында айналыста    болғандығын қалайды.

           Америкада акционерлік қоғамдардың  корпорация деген атауы бар.Осы  екі атау мағыналас болып келеді. Мысалға, Англияда АҚ деген атау жоқ, оны корпорация атауы алмастырады. Сот корпорацияны заңды тұлға ретінде қарастырады.

Корпорация келісім - шарттарға сотқа шағымдана алады, және де ол салық төлеуге міндетті.

Кесте 17

Корпорациялар саны жеке меншік мүлкінен бес есе аз болғанмен, олардың американдық экономикада маңызы зор (Кесте17).Серіктестікпен салыстырғанда мұндай жағдайдың себебі мынада:

● Шектеулі жауапкершілік. Фирма міндеттері үшін жеке мүліктік жауапкершілігін мойындарына алған  жеке меншік иесі мен серіктестік мүшелерімен ерекшелігі – акционер ең көп дегенде акциялар үшін салған сомасына жоғалтуы ықтимал. Жауапкершіліктің маңызыды болғаннан соншалық, АҚШ – тан тыс көптеген ағылшын тілдес елдердегі корпорациялар өз атауларына Ltd ( шектеулі) аббревиатурасын жалғайды.

● Операциялар жүргізудің қарапайымдылығы.Акционерлер корпорациядан  осы корпорацияның акцияларын сатып  алып немесе сата отырып корпорацияға кіріп, одан қайта шыға алады.

● Салықтық артықшылықтары. Белгілі бір жағдайларда жеке адамдар корпорацияны құра отырып, өз салықтарын азайта алады.

● Тіршіліктің шектеусіздігі. Акционер қайтыс болған уақытта, оның акцияларының үлесі мұрагерлеріне  ауысады. Осы жағдайда корпорацияның  іс- әрекетіне ешқандай әсер етпейді.

Сонымен, акционерлік компания дегеніміз мақсаты іс жүргізу мен пайда шығару болатын жеке тұлғалардың тіркелмеген қауымдастығы; жарғы капиталы мүшелік жарналардың құралып, акцияларға тең   бөлінеді, бұл жағдайда мүшелердің әрқайсысы бір немесе акциялардың көптеген санына ие болады; Жарғы капиталын басқару компанияның іс- әрекеті таңдалған басқарушылардың немесе директорлардың бақылауында болатынын қарастыратын компанияның жарғысы негізінде жүзеге асырылады. Акционерлік компанияларда корпорациялар мен серіктестіктердің белгілері болады.

Акционерлік компанияның корпорациядан айырмашылығы- жеке тұлғалардың келісім – шарты оның негізі болып табылады және де ол корпорацияға қарағанда  “ ұйымдастырылған” болып саналады, ал корпорация мемлекеттің егеменді билігінің негізінде өмір сүреді. Корпорацияның құрылуы жеке құқықтар мен оның мүшелерінің міндеттерін ұйымға біріктіреді, ал акционерлік компанияның құрылуы жеке құқықтар мен оның мүшелерінің міндеттерін еш өзгеріссіз сақтайды.

Серіктестік пен акционерлік  компнияның бір ерекшелігі мынада: серіктестіктің әр мүшесі фирманың өкілі ретінде әрекет етеді, ал  акционерлік компаниядағы акционерлердің мекемені ұсынуға немесе оның атына әрекет етуге құзырлары жоқ.

Қазақстан Республикасында әлеуметтік- экономикалық құрылымдардың өткізілуі экономикадағы жеке сектордың қарқынды дамуына әкелді. Кәсіпкерліктің формасы ретінде акционерлік қоғамдар құрылғаннан бері арнайы белгілер қатарымен ерекшеленген. Ең алдымен олар қатысушылар үшін едәуір қаупі жоқ, үлкен капиталды мекемелер құруға мүмкіндік берді. Өйткені олардың мүліктік жауапкершілігі салым мүлшерімен шектелді. Жарғы капиталы өз несие берушілердің қызығушылықтарына кепіл бере алатын қоғам мүлкінің төменгі мүшелерін анықтап отырды. Жарғы капиталының мөлшері акционерлер санының өзгеруіне тәуелді болған жоқ. Акционерлік қоғам капиталының тұрақтылығы оның іс- әрекетіне қолайлы жағдайлар туғызды. Кәсіпкерліктің акционерлік фирмасының оңтайлы белгілері- акцияларды жеңіл иемдену және қайта сату. Акционерлік қоғамдардың аталған қасиеттері олардың әртүрлі елдерде, соның ішінде Қазақстан Республикасында да кең таралуына себепші болды.

Қазақстанның акционерлік  заңдылығы ( акционерлік қоғамдарды басқаруды ұйымдастыру және тағы сол сияқты қатысты) американдық, жапондық және неміс корпоративтік заңдылықтың кейбір жеке жағдайларын иемденген. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін қолданылатын ең кең таралған ұйымдасқан- құқықтық фирмаларының бірі- акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік қоғамдардың рөлі мен мәні 1998 жылдың 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының арнайы заңын қабылдауына байланысты нығайды да, 2003 жылдың 13 мамырдығы №415 “акционерлік қоғамдар туралы” Заң қабылданғаннан кейін күшін жойды жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік қоғамдарды мүліктік айналымның орталығына айналдырды; кәсіпкерліктің акционерлік фирмасы қожалық етудің кеңінен тараған формаларының бірі болды, және де Қазақстан Республикасындағы экономикалық құрылымдардың жүйесіне терең еніп, оның дамуына елеулі ықпал етуде. Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіруі салдарынан пайда болған кәсіпкерліктің акционерлік формасының кеңінен таралуы, бизнестің әртүрлі салаларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық өсуі және олардың ел экономикасына елеулі әсері акционерлік қоғамдардың экономикалық- құқықтық жақтарын, олардың дамуындағы негізгі тенденцияларды және құқықтық қамтамасыздандыруды терең зерттеуді талап етеді. Ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық фирмасы ретінде акционерлік қоғамдарға заңды тұлғаның негізгі белгілері тән соның ішінде:

1.Кем дегенде үш элементтен тұратын, акционерлік заңдылықпен, жарғымен, акционерлік қоғамның жергілікті нормативтік актыларымен бекітілген ұйымдастырылған бірлік:

Бірінші- елеулі әлеуметтік өзара байланыстар жүйесінің  бар болуы және сол арқылы дара субьектілер бір тұтастыққа бірігеді;

Екінші- әрекет етудің және құрылудың белгілі бір мақсатының болуы. Әрбір әлеуметтік ұйым сияқты акционерлік қоғам мақсаты ортақтық болып саналады- бұл дегеніміз- әрқайсысына  маңызы болсада, ешбіреуі өз бетінше мақсатына жете алмайтын адамдардың бірлестігі. Осы мақсатқа жету үшін олар мақсаттар бойынша ,басқарушылық- бағынушылық бойынша рольдерге бөлінуі тиіс.

Әр коммерциялық ұйым тәрізді акционерлік қоғамды  құрудың және жетілдірудің негізгі  мақсаты- пайда табу – акционерлік қоғамның дамуы акционерлік қатынастардағы субьектілердің әртүрлі топтарының акционерлердің персоналдың, контрагенттердің , кредиторлардың және тағы сол сияқты қызушылық жүйесінің жиынтығын жүзеге асыруымен анықталады.

Үшінші- ішкі құрылым мен функциональдық  диффиренциалдылықтың бар болуы акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративтік тәсілі, компанияның өндірістік- шаруашылық іс- әрекетінің ұйымдастырылған құрылымы.

2. Экономикалық белгісі – жарғы капиталына салымдар ретінде акционерлермен берілген, және де іс- әрекет барысында қоғаммен құрылған оңашаланған мүлікке ие болды.

3. Екі элементтен тұратын материалды- құқықтық белгілі: өз атымен азаматтық айналымда өзіндік қатысу қабілеті және өзіндік мүліктік жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иемдену , жауапты болу қабілеті.

4. Процессуалды- құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер болу қабілеті. Заңдылыққа сәйкес акционерлік компаниялар соттарға міндеттерді орындау, өнімді, қызмет көрсетуді иемдену бойынша қатысуға ғана емес, сонымен қатар , кінәлі әрекеттерімен қоғамға келтірілген шығындарды өтеу үшін директорлар кеңесінің мүшелеріне, коллегиялық атқарушы органға, басқарушыға шағымдана алады. Қазақстан Республикасындағы азаматтық кодекстің 86 бабының негізінде акционерлік қоғамдардың екі түрі құрылады- ашық және жабық. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық – акцияларды бөліп тарату тәсілінде.

Жабық акционерлік қоғамдардың  акциялары оны құрушылардың арасында бөліп таратылады.

Ашық акционерлік қоғамның акциялары  кеңінен сатылып және сатып алына  алады, және де мұндай қоғамның бір  акциясын болса да сатып алған  тұлға біріккен мүліктің ортақтас иесі бола алады.

Бұл жағдайда ашық типті  акционерлік қоғамның акциялары  басқа акционерлердің келісімінсіз бір акция ұстанушыдан келесіге ауыса алады, ал жабық типті қоғамның акциялары осы қоғамның басқа акционерлерімен , ал келісім берілмеген жағдайда- қоғаммен сатып алынады.

Қазақстандық мемлекеттік  және де жеке акционерлік кәсіпорындардың батыстан айырмашылықтары:

● біріншіден , мемлекет және акционерлер тарапынан менеджментті бақылаудың толықтай жоқтығы.

● екіншіден , менеджерлер  мен олардың бұрынғы қамқоршы- шенеуніктерінің арасындағы тығыз  байланыс, бұл жағдай менеджерлердің мансабы , фирманың өмірі мен тіршілігнің тоқтауы, салықтар , субсидиялар мен несие , бағалар мен жалақы , фирманың өркенденуіне ықпал ететін барлық қаржылық “ реттеуіштер” нарықтық іс- әрекетке қарағанда көбіне баршылыққа байланысты екендігімен түсіндіріледі.

● үшіншіден , сыбайлас жемқорлықтық жоғарғы дәрежесі мен мемлекеттік шенеуніктірмен қатар рента үшін ат салысу және ұйымдасқан қылмыс. Осы модельдің негізгі белгілерін қарастырайық.

1. Мемлекеттің бақылаудан бөліну. Қазақстанда қатардағы меншік иелері, яғни берілген корпорацияда жұмыс жасайтын, сонымен қатар жұмыс жасамайтын акциоенрлер менеджментті бақыламайды. Қалған меншік иелері менеджерлердің өздері болып саналады. Акционер – менеджердің қызметі болған тиімділеу –жолдамалы жұмысшы ма әлде кәсіпкер – қожа ма? Қазіргі Қазақстанның қарапйым акционер- менеджері кәсіпорын пайдасынан гөрі өз пайдасын көп ойлайтын уақытша жұмысшы. Әрине ұзақ мерзімді жоспарда акционер- менеджердің мұндай әрекетті меншік иесі ретінде оның ұстанымына кері әсер етуі мүмкін.

2. Корпорацияны бақылау. Классикалық басқару корпорациясы бар дамыған елдердегі жағдайлардан айырмашылығы Қазақстандағы корпорациялар мемлекет бақылауынан шығуға тырысады, көп жағдайда осыған мемлекеттің өзіде себепкер болып тұрады. Ал басқа дамыған елдерде бақылау мемлекет тарапынан жұзеге асырылады.Отандық бизнес қызығушылықтарын қамтамасыз етеді,  ал отандық бизнес осы және басқа да функцияларды жүзеге асыру үшін мемлекетке қаржылы көмек көрсетеді.

3. Дискрециялық басқару. Классикалық басқару корпорациясында дискрециялық басқару менеджерлердің қызығушылықтары үшін жүзеге асырылады.Мысалға, Германияда дискрециялық басқару ресейлік корпорацияда дискрециялық басқару менеджерлердің және олармен байланысты дискрециялық бизнеске қатысушылардың спецификалық топтарының қызығушылықтары үшін , мемлекеттік бюрократия , саяси элита, қылмыстық беделді тұлғалар үшін ( акционерлерге жұмысшыларға және тікелей мемлекетке қарсы, себебі табыстарды жасыру салықтардың төленбеуіне әкеп соқтырады) жүзеге асырылады.