Меншіктің акционерлік формасының теориялық негіздері

 

Осы мәлiмет негiзiнде  төлем құралдарын және жедел мiндеттемелердi анықтаймыз.  (Кесте 13).

Осы келтiрiлген мәлiметтерден  көрiнiп тұрғандай, қарастырылып отырған  мерзiмге кәсiпорын өз мiндеттемелерiнiң 86,3 % өтей алады (47515:55029), ал қарыздардың 13,7 % төленбеген болып қалады және мерзiмi асып кеткен қарыздар құрамына кiредi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 14

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ағымдық төлем қабiлеттiлiгiн  талдау кезiнде сандық көрсеткiштерден  басқа, сандық өлшемi жоқ, сапалық сипаттамаларды да қарастыру керек. Олар кәсiпорынның қаржылық икемдiлiгiнен тәуелдi болады.

Қаржылық икемдiлiк- төтенше  жағдайларға байланысты ақша құралдары  түсiмiнiң күтiлмеген үзiлiстерiне кәсiпорынның қарсы тұру қабiлетiн сипаттайды.

Ол акционерлiк капиталды ұлғайту, активтердi сату және қайта орналастыру, өзгерiп тұрған жағдайларда өмiр сүру үшiн, кәсiпорын қызметiнiң сипатын және деңгейiн өзгерту қабiлеттiлiгiн көрсетедi. Кәсiпорынның ақша құралдарын қарызға алу қабiлеттiлiгi әр түрлi факторлардан тәуелдi және тез өзгередi.

Ол кәсiпорынның табыстылығы, тұрақтылығы, көлемi, саладағы жағдайы, активтер құрылымы, капитал құрылымымен  анықталады.

Ең алдымен ол несие  нарығының өзгерiсiнiң жағдайы  және бағыттары сияқты фактордан  тәуелдi.

Кәсiпорынның қаржылық икемдiлiгiне баға беру кезiнде оның вексельдерiнiң, облигация және артықшылығы бар акциялардың рейтингi, активтердi сату шектеулiлiгi, шығындардың кездейсоқтық дәрежесi, өзгерiп отырған жағдайларға тез бейiмделу қабiлеттiлiгi (мысалы, сұраныстың төмендеуi, қамтамасыз ету көздерiнiң жойылуы) есепке алынады.

 

Ағымды (қысқа мерзiмдi) төлем қабiлеттiлiк тар түсiнiк, себебi ол перспективаға бағытталмайды.

Кәсiпорынның перспективтi (ұзақ мерзiмдi) төлем қабiлеттiлiгiн  бағалау үшiн (1 жылдан астам) өтiмдiлiктiң  динамикалық, статикалық көрсеткiштерi қолданылады.

Нарықтық экономика  теориясы және практикасында төлем  қабiлеттiлiгiнiң терең және детальды талдауы үшiн қолданылатын басқа  да көрсеткiштер белгiлi.

Олардың iшiнде пайда  және ақша табу қабiлеттiлiгi үлкен мәнге  ие, себебi осы факторлар кәсiпорынның қаржылық денсаулығын анықтау үшiн қажет.

Ақша табу қабiлеттiлiгi дегенiмiз кәсiпорынның болашақта  өз қызметiнен пайда алу қабiлеттiлiгi. Осы қабiлеттiлiктi бағалау үшiн  ақша құралдарының жеткiлiктiлiк коэффициентi  және олардың капитализациясы талданады.

Кәсiпорынның перспективтi төлем қабiлеттiлiгiн анықтау үшiн  өтiмдiлiктiң көрсеткiштерi кеңiнен  қолданылады. Олар кәсiпорын активтерiнiң  ақша құралдарына айналу жылдамдығын  және дайындығын көрсетедi.

Өтiмдiлiк кәсiпорын  мiндеттемелерiнiң оның активтерiмен жабылу дәрежесiмен анықталады,активтердiң ақшаға айналу мерзiмi мiндеттемелердi жабу мерзiмiне сәйкес келедi. Осы айналым қаншалыкты жылдам өтетiндiгiнен кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгi тәуелдi. Басқаша айтсақ,кәсiпорынның өтiмдiлiгi- өз мiндеттемелерiн сәйкес мерзiмде төлеу үшiн қолда бар құралдар (активтердi) тез мобилизациялау мүмкiндiгi деп айтуға болады.

Өтiмдiлiк кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiн көрсетедi және жалпы сумма бойынша да, түсу мерзiмдерi бойынша да оның активтерi мен мiндеттемелерiнiң тұрақты теңдiгiн бейнелейдi. Мәнi бойынша кәсiпорын өтiмдiлiгi баланс өтiмдiлiгiн көрсетедi.Сондықтан, кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiн бағалау үшiн бухгалтерлiк баланс көрсеткiштерiн терең зерттеген жөн.                       

 

Баланс өтiмдiлiгiн талдау

Өтiмдiлiк дәрежесiне байланысты, яғни ақша құралдарына айналу жылдамдығына байланысты кәсiпорын активтерi келесi топтарға бөлiнедi.

А-1               Ең  өтiмдi активтер.

Әлемдiк тәжiрибеде оларға кәсiпорынның ақша құралдарының барлық статьялары және құнды қағаздар кiредi. Ақша құралдары және құнды қағаздар (қысқа мерзiмдi қаржылық салымдар) айналым құралдарының ең мобильдi бөлiгi болып табылады.

А-2           Тез өткiзiлетiн активтер.

Оларға қысқа мерзiмдi дебиторлық қарыз және басқа да активтер жатады. Дебиторлық қарыз бойынша суммалар белгiлi бiр мерзiмде есептiк шотқа түседi және кәсiпорынның өз мiндеттемелерiмен есептесуге жұмсалуы мүмкiн. Уақытында сатып алушылар тарапынан есептiк құжжаттар бойынша, түсiрiлген тауар бойынша мерзiмi өтiп кеткен қарыз жай өтiмдi болады болады, себебi оның төлену мерзiмiнде сенiм жоқ.

Бiрақ дұрыс нарықтық экономика, мерзiмiнен асып кеткен бережақты  болдырмайды, себебi олардың уақытында  төленуiне шаралар қолданылады. Әрбiр  дебитор iрi пеня, айыппұл салу немесе оны банкрот деп жариялау қаупiнен өз бережақтарын уақытында қайтаруға тырысады.

Сондықтан кәсiпорынның өтiмдi құралдарын есептеген кезде  ақша құралдарының суммасына қысқа  мерзiмдi дебиторлық қарыз суммасы  да қосылады.Бiрақ әлi дұрыс қалыптаспаған нарықтық экономика, инфляция, әрiптестер арасында шаруашылық қатынастардың үзiлуi шарттарында барлық дебиторлық қарыз ақша құралдарына айнала алмайды. Күдiктенетiн дебиторлық қарыздың үлес салмағы кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына қауiп төндiредi.

Одан да жай өтiмдi активтер өткiзiлуге тиiстi және материалдық құндылықтар  қорлары келесi топты құрайды.

А-3     Жай өткiзiлетiн  активтер.

Оларға баланс активiнiң II-шi бөлiмiнiң «Запастар және шығындар»  статьялары кiредi («Болашақ кезең шығындары» қоспағанда ), сонымен бiрге «Ұзақ мерзiмдi салымдар» статьялары (басқа кәсiпорындардың жарғылық қорына салымдар азайтылған) және баланс активiнiң I-шi бөлiмiнен «Құрылтайшылармен есептесу» кiредi.

Бұл топ активтерiн  ақшаға айналдыру ендi күрделi болады: сатып алушы табу керек, ал бұл жеңiл емес және белгiлi бiр уақытты керек етедi. Әсiресе бұл аяқталамаған өндiрiске қатысты.

А-4         Қиын өткiзiлетiн активтер

Активтiң «Негiзгi құралдар және басқа да айналымнан тыс активтер»  бөлiмiнiң статьялары, алдыңғы топқа кiрiстiрiлген  осы бөлiм статьяларын қоспағанда. I-шi бөлiм нәтижесiнен «Ұзақ мерзiмдi қаржылық салымдар» статьясы бойынша бұл шаманың тек жартысы алынып тасталғандықтан, қиын өткiзiлетiн активтер құрамында басқа кәсiпорындардың  жарғылық қорына салымдар есепке алынады.

Баланс активтерiнiң  статьяларын өтiмдiлiк дәрежесi бойынша  топтастырғанда, мүлiктiң ең өтiмдi және универсальды формасы- ақша басты орын алады. Ол банкте ағымдық, валюталық, есептiк  шотта , кассада орналасқан.

Одан кейiн құнды  қағаздарға қысқа мерзiмдi салымдар, Дебиторлармен есептесу кетедi. Активтiң осы белгiленген статьялары кәсiпорынның «өтiмдiлiгiн» (өтiмдi капитал) бейнелейдi, яғни алдыңғы мiндеттемелермен есептесуге құралдар алынатын көз болып табылады.

Төмен өтiмдi элементтер материалды-өндiрiстiк запастар және негiзгi капитал статьяларында топталған.

Баланс пассивтерi олардың  төлену жеделдiгi дәрежесi бойынша топталады.

П-1 Ең жедел мiндеттемелер.

Оларға кредиторлық  қарыз, уақытында өтелмеген несиелер, басқа да қысқа мерзiмдi пассивтер, жұмысшыларға берiлетiн несиелер жатады.

П-2   Қысқа мерзiмдi пассивтер.

Оған қысқа мерзiмдi несиелер және қарыздар, сонымен бiрге  жұмысшыларға берiлетiн несиелер жатады.

П-3    Ұзақ мерзiмдi пассивтер.

Оларға ұзақ мерзiмдi несиелер және қарыздар жатады.

П-4   Тұрақты пассивтер.

Пассивтiң «Меншiктi құралдар көздерi» статьялары кiредi. Актив  және пассивтiң балансын сақтау үшiн  берiлген топтың нәтижесi баланс активiнiң II-шi бөлiмi «Болашақ кезең шығындары» статьясы бойынша шама суммасына  азаяды. Баланс өтiмдiлiгiн анықтау үшiн осы аталған топтардың нәтижесiн актив және пассив бойынша салыстырып қарау керек.

Егер келесi қатынастар орындалса, баланс абсолюттi өтiмдi болады.

 

                                                                                               (15)

 

Жүйедегi (15) үш алғашқы теңсiздiктiң орындалуы төртiншi теңсiздiктiң де орындалуын қажет етедi, сондықтан актив және пассив бойынша алғашқы үш топтың нәтижелерiн салыстыру мүмкiн болады.

Төртiншi теңсiздiк «баланстық сипатқа » ие және сол уақытта оның терең экономикалық мағынасы бар. Оның орындалуы кәсiпорынның меншiктi айналым құралдарына ие екендiгiн және қаржылық тұрақтылықтың минимальды шартын орындауын бейнелейдi.

Егер жүйенiң бiр  немесе бiрнеше теңсiздiктерiнiң таңбасы оңтайлы вариантта тiркелген таңбаға керi болған жағдайда, баланс өтiмдiлiгiнiң үлкен немесе кiшi дәрежеде абсолюттi өтiмдiлiктен айырмашылығы болады.

Сонымен қатар активтердiң  бiр тобы бойынша құралдардың  жетiспеушiлiгi басқа топтарда олардың артық болуымен компенсацияланады (жабылады), мұнда компенсация тек құнды өлшемде орын алады, себебi нақты төлем жағдайында жай өтiмдi активтер өтiмдi активтердi ауыстыра алмайды.

Баланс статьяларының  топталған түрiн келесi кесте түрiнде  көрсетемiз.

(Кесте 14).

Актив және пассив статьяларының  бiрiншi тобының нәтижелерiн салыстыру  тез арада түсетiн түсiмдер және төлемдердiң (3 айға дейiн) қатынасын  көрсетедi.

Актив және пассив статьяларының  екiншi тобын салыстыру төлемдiк  тәртiп жағдайларының (3 айдан 6 айға дейiн) алдағы уақытқа жақсаруы немесе нашарлауы туралы қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi. «Қазақтелеком» АҚ - да 2007 жылы және 2008 жылы төлем құралдарының артықшылығы бар. Егер 2007 жылы ол 22607 млн тенге құраса, 2008 жылы 47762 млн тенге құрады, яғни жыл iшiнде 2,1 есе өскен. Баланстың актив және пассив статьяларының нәтижелерiнiң төртiншi тобын салыстыру кәсiпорынның оның иегерлерi (құрылтайшылары ) алдында мiндеттемелерiн жабу мүмкiндiгiн көрсетедi. Бiрақ бұл кәсiпорын жойылған кезде ғана керек болады.

Үздiксiздiк принципiн  сақтау, шаруашылық субъектiнiң өзiнiң  меншiктi айналым құралдары болуын талап етедi. Бұл үшiн жоғарыда келтiрiлген А₄ П₄ теңсiздiгi орындалу керек, яғни меншiктi айналым құралдарының көздерi иммобилизацияланған активтерден көп болады.

    «Қазақтелеком»  АҚ - да бұл тенсiздiк орындалған. Баланстың пассив статьяларының  төртiншi тобының нәтижелерi осы  топтың актив нәтижелерiнен 19084 млн. тенгеге көп болды. 2008 жылда бұл жағдай керiсiнше болды, актив статьяларының нәтижесi пассив статьяларының нәтижесiнен 4576 млн. тенгеге көп болды, ол кәсiпорынның қаржылық жағдайының  нашарлағанын көрсетедi, себебi өз қызметiн тұрақты түрде жүзеге асыру үшiн меншiктi айналым құралдары жетiспейдi. Берiлген схема бойынша өткiзiлетiн талдау, есептемелердi уақытында жүргiзу мүмкiндiгi тұрғысынан кәсiпорынның қаржылық жағдайын толық бейнелейдi. Бiрақ берiлген мерзiмге кәсiпорынның фактiлiк қаржылық жағдайын дәл сипаттамайды.

Баланс өтiмдiлiгiн нақты  түрде есептеме мәлiметтерi негiзiнде бағалауға болады, яғни қаржылық жағдайдың iшкi талдауын өткiзу негiзiнде. Бұл жағдайда дебиторлық қарызға көп көңiл бөлу керек (оның көлемi, төлем мерзiмдерi, дебиторлар шоттарының көздерi), себебi ол қысқа мерзiмдi ссудалар бойынша қарызды жабудың негiзгi көздерiнiң бiрi болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өтiмдiлiктiң жалпы көрсеткiшi келесi формула бойынша есептеледi:

 

К_ө^ж=                                                                         (16)

 

Мұндағы :  К_ө^ж- өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентi

а1-салмақты коэффициенттер  

А1П1- актив және пассивтiң  сәйкес топтарының нәтижелерi.

Баланс өтiмдiлiгiнiң  жалпы коэффициентi кәсiпорынның барлық өтiмдi айналым құралдар суммасының барлық төлем мiндеттемелерi суммасына (қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi) қатынасын көрсетедi.

Өтiмдi құралдар және төлемдiк  мiндеттемелердiң әр түрлi топтары  аталған суммаларға салмақ коэффициентi ретiнде кiру шарты орындалу керек. Бұл көрсеткiштiң теориялық мәнi 0,9-дан кем болмауы керек. Ол кәсiпорынның мiндеттемелерiнiң барлық түрлерi бойынша есептесе алу қабiлеттiлiгiн көрсетедi. Ол тiркелген кәсiпорынның есептiк кезеңдерге жататын баланстарын салыстыруға және әр түрлi кәсiпорындардың баланстарын салыстыруға және қай баланс өтiмдi екенiн анықтауға мүмкiндiк бередi.

Егер үлестiк коэффициенттер келесi шектеулердi сақтаса:

               

Бұл шектеулер баланстың  өтiмдiлiк дәрежесi бойынша қаржылық жағдайларды,ситуацияларды топтасыру  базасына негiзделедi.

Ең өтiмдi активтер және ең жедел мiндеттемелер баланс өтiмдiлiгi үшiн алдыңғы мәнге ие болғандықтан, бiрiншi коэффициент 1-ге тең деп алынады. Осы жағдайды ескере отырып,екiншi және ұшiншi үлестiк коэффициенттерге шектеулер жүйесi былай көрiнедi.

                                     

Осыдан, а₃<0,5

Көрсетiлген шектеулердi үлестiк коэффициенттердiң келесi жиынтығы қанағаттандырады:

А₁=1: а₂=0,5 :а₃=0,3.                   

Өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентiнiң  түрi

К_ө^ж=                

Осы көрсеткiш көмегiмен  кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiнiң  жалпы коэффициентi жүзеге асырылады. Бiрақ бұл көрсеткiш кәсiпорынның қысқа мерзiмдi мiндеттемелердi өтеу жоспары бойынша мәлiмет бермейдi. Сондықтан, осы көрсеткiштермен қатар, кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiн бағалау үшiн өтiмдiлiк көрсеткiштерiнiң жүйесi қолданылады. Кәсiпорын үлкен немесе кiшi дәрежеде өтiмдi бола алады, себебi ағымдық активтер құрамына әр түрлi айналым құралдары кiредi, олардың арасында тез өткiзiлетiн және қиын өткiзiлетiн құралдар бар. Аталған жүйе iшiнде 3 негiзгi көрсеткiш: абсолюттi өтiмдiлiк коэффициентi; жабудың аралық коэффициентi және жабудың жалпы коэффициентi.