Меншіктің акционерлік формасының теориялық негіздері

 Кәсiпорынның тәуелсiздiк (автономия) дәрежесiн сипаттайтын негiзгi көрсеткiштердiң бiрi- қаржылық тұрақтылық коэффициентi. Ол жалпы авансталған капиталда меншiктi және ұзақ мерзiмдi қарыздық құралдардың үлесiн көрсетедi, яғни келесi формула бойынша есептеледi:

К_қт=                                                                                           (13)

Мұнда:

К_қт-қаржылық тұрақтылық коэффициентi

Ұ_м- ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер (ұзақ мерзiмдi несиелер және қарыздар)

А_к-авансталған капитал

«Қазақтелеком» АҚ -да бұл коэффициент шамасы

   2007  жылы: 0,742=

  2008 жылы: 0,430=

Оның денгейi есептiк  мерзiмде 0,312 пунктке төмендеген, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының нашарлағанын көрсетедi.

Кәсiпорын капиталының құрылымын сипаттай отырып, жоғарыда келтiрiлген көрсеткiштермен қатар, қалыптасу көздерiнiң бөлек топтарының құрылымындағы өзгерiстердiң әр түрлi тенденцияларын сипаттайтын көрсеткiштердi қолдану керек. Мұндай көрсеткiштерге ен алдымен ұзақ мерзiмге қарыздық құралдарды тарту коэффициентi жатады. Ол ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер көлемiнiң меншiктi капитал және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер суммасына қатынасымен анықталады. Оны есептеу формуласы:

К_ұ/т=                                                                                          (14)

Мұндағы:

К_ұ/т- ұзақ мерзiмге қарыздық құралдарды тарту коэффициентi

М_к- меншiктi капитал

Ұ_м-ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер.

Бұл коэффициент меншiктi капиталмен қоса,қаржылық есептеменiң  активтерiн қаржыландыру үшiн тартылған ұзақ мерзiмi несие және қарыздар үлесiн көрсетедi. Бiздiң талдап отырған кәсiпорында бұл коэффициент:

2007  жыл : 0,212=

2008 жыл: 0,156=

Оның денгейi 0,056 пунктке  қысқарған. Ол кәсiпорынның жаңа ұзақ мерзiмдi несие және қарыз алуға көзiн болмағанын көрсетедi.

Меншiктi, қарыздық (тартылған) және жалпы (авансталған) капитал қатынастарын бейнелейтiн коэффициенттер мен  қалыптасқан жағдай меншiктi және қарыздық капиталдың (мiндеттемелер) құрылымын талдауды талап етедi.

Меншiктi капиталды талдау. Кәсiпорынның жеке құралдарының пайда болу көздерi болып бiздiң отандық тәжiрибеде жарғылық қор, резервтiк қор, арнайы жұмсау қорлары, мақсатты қаржыландыру және түсiмдер, арендалық мiндеттемелер, бөлiстiрiлмеген пайда (баланс пассивiнiң I-шi бөлiмiнде көрсетiледi), сонымен бiрге құрылтайшылармен есептесу, болашақ уақыт табыстары, тұтыну қоры, болашақ шығындар және төлемдер резервтерi, сенiмсiз қарыз бойынша резервтер (баланс пассивiнiң II-шi бөлiмiнде көрсетiледi) табылады. Активтердiң қалыптасу көздерiнiң барлығын екi топқа бөлiп қарастыруға болады. «Меншiктi капитал» және «тартылған капитал», жоғарыда аталған кейбiр статьялар меншiктi құралдар көзi бола алмайды. «Жарғылық капитал» статьясын қозғамай-ақ, оның мәнi кәсiпорынның шаруашылық формасынан және меншiк формасынан тәуелдi (мысалы, арендалық) әр түрлi болуы мүмкiн, айта кетейiк, мұнда кәсiпорынның меншiктi құралдарының нақты көздерi көрсетiледi. Ал «болашақ шығындар және төлемдер резервтерi» статьясын қарастыратын болсақ, меншiктi құралдар көздерiнiң құрамына кiрiстiру негiзсiз болып табылды. Кәсiпорын жұмысшыларының демалыстарын төлеуге кететiн резервтелген сумма бұл негiзiнен кәсiпорынның өз жұмысшылары алдындағы кредиторлық қарызы болып табылады.

Кесте 9-де  «Қазақтелеком» АҚ 2007 , 2008 жылдарға меншiктi капиталының қозғалысы көрсетiлген. Меншiктi капиталды қарастырған кезде меншiктi айналым құралдарында болған өзгерiстерге аса көңiл аударылады, яғни меншiктi капиталдың қандай бөлiгi иммобилизацияланған сипатта бекiтiлмей, және қандай бөлiгi  осы құралдармен еркiн бақылайтындай формада екенiн анықтайды. Меншiктi айналым құралдарының немесе функцияланатын капитал көлемiн анықтау үшiн, меншiктi капитал суммасынан баланс активiнiң бiрiншi бөлiмiнiң («Негiзгi құралдар және айналымнан тыс активтер» ) нәтижесiн алып тастау керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 «Қазақтелеком» АҚ –ның меншiктi айналым құралдарын 9-шi кестеде келтiрiлген мәлiметтерден көруiмiзге болады (Кесте 10). Кесте 10 мәлiметтерiнен көрiнiп тұрғандай, бұл көрсеткiште жыл iшiнде өзгерiстер болған. Егер 2007  жылы меншiктi айналым құралдары 15379 млн тенге суммасында болса, 2008 жылы меншiктi капитал баланс активiнiң бiрiншi бөлiмiн 8320 млн тенгеге жаппаған.  Тәжiрибеде күрделi салымдарды қаржыландыру үшiн және негiзгi құралдар сатып алу үшiн ұзақ мерзiмдi несиелер және қарыздар қолданылады, олар меншiктi капиталға қосылады. «Қазақтелеком» АҚ -да ұзақ мерзiмдi қарыздар болған, олардың көлемi 2007 жылы 14300 млн тенге, ал 2008 жылы 11700 млн тенге болды. Қаржыландырудың осы тартылған көзiн есепке ала отырып, алдыңғы көрсеткiштердiң мәнi анықталады. Ол «таза мобильдi құралдар» немесе «таза айналым капиталы» деп аталады.

Бұл көрсеткiш абсолюттi болып табылады, оның өсуi- жағымды, ал азаюы- жағымсыз тенденция. «Қазақтелеком» АҚ -да оның көлемi 2008 жылы 3380 млн тенге (63297+11700+71617), ал 2007 жылы ол 29679 млн тенге құрады (53261+14300+37882), яғни 8,8 есе қысқарған.

 

Кесте 10

«Қазақтелеком»  АҚ-ның меншiктi айналым құралдарының бар болуы және қозғалысы

 

 

№	Көрсеткiштер	2007 жылы млн тенге	2008 жылы млн тенге	Жыл iшiнде өзгерiстер (+,-)
1	2	3	4	5
1	Меншiктi капитал	53261	63297	+10036
2	Ұзақ мерзiмдi активтер (баланс активiнiң I-шi бөлiмi)	37882	71617	+33735
3	Меншiктi айналым құралдары	15379	-8320	-23699

Кәсiпорын активтерiндегi меншiктi айналым құралдарының үлесi 2005 жылы 1,9 % құрады, ал бұл көрсеткiштiң  нормативтi мәнi 30 %-тен кем болмауы  керек. Бұл қалыптасқан жағдай кәсiпорынның нарықтық экономика шарттарында әрi қарай қызмет етуiнде қауiп төндiредi. Кәсiпорынның нарықтық тұрақтылығы үшiн меншiктi айналым құралдарының  бар болуы үлкен мәнге ие болғандықтан, әрi қарай талдау кезiнде оны тудыратын факторларды зерттеу керек және бұл көрсеткiштiң абсолюттi деңгейiнiң қысқару себептерiн қарастыру керек. Осы мақсатпен келесi  кестенi құрамыз. (Кесте 11).

Таза айналым капиталының  көлемiнiң қыскаруының негiзiгi себебi , кәсiпорын әкiмшiлiгi оның материалды-техникалық базасының дамуына көп көңiл  бөлгендiгi болып отыр. Негiзгi құралдардың қалдық құны 2006 жылы 44317 млн тенге құрады, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 17264 млн тенгеге көп, ал анықталмаған күрделi құрылыс көлемi 6539 млн тенгеден 22984 млн тенгеге дейiн өскен, яғни 16445 млн тенге немесе 3,5 есе өскенiн көрiп отырмыз. Меншiктi капитал тек 10036 млн тенгеге өскен, ал ұзақ мерзiмдi қарыздар 2600 млн тенгеге азайған, нәтижесiнде перманенттi капиталдың ұлғаюы тек 7436 млн тенгенi құрады, ал ұзақ мерзiмдi активтер құны 33736 млн тенгеге өскен. Осы екi фактордың әсерi таза айналым капиталының қысқару көлемiн бередi .

7436-33735=3380-29679=-26299.

Талдау кезiнде таза айналым капиталының тек абсолюттi шамасын ғана емес, меншiктi капиталдың жалпы көлемiнде оның үлес салмағын анықтау да керек. Бұл көрсеткiш кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының сипаты болып табылады.

 

 Кесте №  11

Меншiктi айналым  құралдарының (таза айналым капиталы) шамасына әсер еткен факторлар

 

№	Факторлар	Факторлар әсерiн  есептеу	Факторлардың  әсер ету деңгейi
1	2	3	4
1	Меншiктi капитал өзгеруi, Соның iшiнде:	63297-53261	+10036
	1.1 Жарғылық қор	13000-13000
	1.2 Резервтiк қор	1235-1014	+221
	1.3 Арнайы жұмсау қорлары	12727-15080	-2353
	1.4 Болашақ шығындар  және төлемдер резервтерi	2184-1027	+1157
	1.5 Бөлiстiрiлмеген пайда	34151-23140	+11011
2	Ұзақ мерзiмдi қарыздардың  суммасының өзгеруi	11700-14300	-2600
3	Перманенттiк капитал  өзгерiсi (стр.1+стр.2)	74997-67561	+7436
4	Ұзақ мерзiмдi активтердiң  өзгеруi Олардың iшiнде:	71617-37882	+33735
	4.1 Негiзгi құралдар	44317-27053	+17264
	4.2 Аяқталмаған күрделi салымдар	22984-6539	+16445
	4.3 Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер	4225-4225
	4.4 Материалды емес  активтер	91-65	+26
5	Таза айналым капиталының  өзгерiсi	(3380-29679) немесе (7436-33735)	-26299

Қарыздық капиталды  талдау. Талдауды өткiзу үшiн қарыздық құралдардың бөлек статьяларының есептiк көрсеткiштерiн топтық нәтижелермен салыстыру керек, олардың базистiк көрсеткiштерден өзгерiсiн анықтап, қатысты шамалардың өзгерiсiне баға беру керек. Бұл мақсатпен келесi кестенi құрастырамыз. (Кесте 12).

Кесте 12 мәлiметтерiнен көрiнiп тұрғандай, кәсiпорын активтерiнiң қалыптасу көздерiнiң құрамында негiзгi үлес салмақты қарыздық капитал алады. Егер 2007 жылы оның көлемi 41,5 % болса, 2008 жылы 63,7 %, яғни 22,2 пунктке көп. Ал қарыздық капитал құрамында  2007 жылы ең үлкен үлес салмақты ұзақ мерзiмдi қарыздар алған (37,9), 2008 жылы олардың көлемi қысқарды (27,4) және 10,5 % құрады. Ұзақ мерзiмдi қарыздардың үлес салмағының қысқару себептерiн анықтау үшiн, оларды қайтару мерзiмдерiмен танысу керек және осы негiзде ұзақ мерзiмдi несиелер есебiнен қалыптасатын құралдардың бөлiгi жөнiнiде әңгiме қозғауға болады. Бiзге белгiлi, ұзақ мерзiмдi несиелер 1 жылдан астам уақытқа берiледi және негiзiнен жаңа технологияны еңгiзу бойынша шығындарға, өндiрiстi кеңейту, реконструкциялау, қымбат құрал-жабдықтар сатып алу және т.б мақсатты бағдарламаларға берiледi.

 

Кәсiпорынның ағымдық  және перспективтi төлем қабiлеттiлiгiн  талдау.

Кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгi оның қаржылық тұрақтылығының негiзiгi критериилерiнiң бiрi болып табылады және онымен тығыз байланысты. Оның талдауын құралдардың бар болуы және түсуiн алғашқы қажеттiлiктегi төлемдермен өлшеу жолымен жүзеге асырады. Төлем қабiлеттiлiгiнiң ағымдық және күтiлетiн (перспективтi) түрлерiн ажыратады. Ағымдық төлем қабiлеттiлiгi балансты құру мерзiмiне анықталады. Кәсiпорынның мердiгерлерге, банк несиелерi бойынша уақытынан асып кеткен қарыздары болмаса, оның төлем қабiлеттiлiгi бар кәсiпорын деп есептеледi.

Күтiлетiн (перспективтi) төлем қабiлеттiлiгi нақты болашақтағы мерзiмге анықталады. Кәсiпорынның төлемдiк құралдарын, осы мерзiмдегi жедел (алдыңғы қатардағы) мiндеттемелермен салыстыру жолымен анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Төлем қабiлеттiлiк төлем  қабiлеттiлiгiнiң коэффициентi арқылы сипатталады, ол қолда бар ақша суммасының белгiлi бiр мерзiмге немесе болашақ уақыттағы жедел мiндеттемелер суммасына қатынасы ретiнде көрсетiледi. Егер төлем қабiлеттiлiгiнiң коэффициентi 1-ге тең немесе 1-ден үлкен болса, кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгi бар деген сөз. Егер коэффициент 1-ден төмен болса, талдау процесiнде төлем құралдарының жетiспеушiлiк себептерiн анықтау керек.

 Төлем құралдарының  суммасын анықтау мәселесi бойынша  әр түрлi көзқарастар бар. Төлем  құралдарына ақша құралдарын, қысқа  мерзiмдi құнды қағаздарды жатқызуға болады, себебi оларды тез уақытта ақшаға айналдыруға болады (егер оның түсуiнде сенiм болатын болса) .

Жедел мiндеттемелерге  ағымдық мiндеттемелер кiредi, яғни өтелуге тиiстi мiндеттемелер және қарыздар, банктiң қысқа мерзiмдi несиелерi, қысқа мерзiмдi қарыздар, кредиторлық қарыз және басқа да пассивтер.

Төлем құралдарының жедел  мiндеттемелерден көп болуы кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiнiң бар екенiн  көрсетедi. Ал төлем қабiлеттiлiгiнiң  болмауын банктегi есептiк және басқа  да счеттарда ақшаның болмауы, банкке бережақ мерзiмiнен асып кеткен несиелердiң болуы, қаржылық органдарға қарыздар, еңбекақы төлеу бойынша мерзiмдердi бұзу т.б көрсетедi.

Төлем қабiлеттiлiк қысқа  мерзiмге талдау жүргiзген кезде  нақты түрде көрiнедi (апта, жарты ай).

 Есептiк кезең iшiндегi ағымдық төлем қабiлеттiлiк төлем  күнтiзбесi көмегiмен анықталады, оның  негiзiнде ағымдық оперативтi төлем  қабiлеттiлiгiнiң коэффициентi анықталады, банкпен, кредиторлармен, қаржылық  және т.б органдармен уақытында  есептесудi қамтамасыз ететiн шаралар ұйымдастырылады. Төлем күнтiзбесi аналитикалық есептеме мәлiметтерi, банк выпискалары, төлемдер жеделдiгiнiң картотекасы т.б мәлiметтер негiзiнде құралады. Мұндай есептесулер күн сайын немесе 3-5 күнде 1 рет немесе т.б уақыт өлшемiнде жүзеге асырылады.

 

 

1 Есептесуге тиiстi мердiгерлер  шоттары	26260
2 Мүлiктi сақтандыру бойынша  бережақтар	702
3 Есептiк шоттағы құралдар  қалдығы	2470
4 Сатылуға ұсынылған  қысқы мерзiмдi құнды қағаздар	2925
5 Өтелуге тиiстi банктiң  қысқа мерзiмдi несиелерi	3653
6 Төленуге тиiстi мердiгерлiк құрылыс ұйымының шоттары.	1456
7 Төленуге тиiстi сатып  алушылар шоттары.	93
8 Мердігерлерге берiлген  вексельдер	2106
9 Өткiзiлген негiзгi құралдар  үшiн түсуге тиiстi ақша құралдары.	6435
10 Ақша құралдарының  басқа да түсiмдерi	585
11 Салықтар және басқа  да төлемдер бойынша бюджетке  қарыздар	8541
12 Еңбекақы бойынша  төленуге тиiстi бережақтар	10764
13 Әлеуметтiк сақтандыру  және қамтамасыз етуге аударымдар  бойынша бережақ	1404
14 Түсуге тиiстi өткiзiлген  қажет емес материалдар үшiн құралдар	2691
15 Еңбекақы төлеу бойынша  депоненттелген бережақ	143
16 Кассадағы ақша құралдарының  қалдығы	494
17 Түсуге тиiстi дебиторлық  қарыз	2457
18 Мерзiмi асып кеткен  шоттар бойынша сатып алушылардан  түсетiн түсiмдер.