Меншіктің акционерлік формасының теориялық негіздері

Абсолюттi өтiмдiлiк коэффициентi (жеделдiк коэффициентi) ақша құралдарының және тез өткiзiлетiн құнды қағаздардың қысқа мерзiмдi қарыздарға қатынасы ретiнде анықталады. Кәсiпорынның қысқа мерзiмдi мiндеттемелер суммасына кредиторлық қарыз және басқа да пассивтер, қысқа мерзiмдi несиелер және қарыздар кiредi.

Егер ағымдық активтердiң және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң қатынасы 1:1-ден төмен болса, кәсiпорын өз төлемдерiн төлеуге қабiлетi жоқ деген сөз. Ал егер 1:1 қатынасы орындалса, ағымдық активтер және қысқа мерзiмдi мiндеттемелер тең деген сөз.Өтiмдiлiктiң осы үш негiзгi көрсеткiштерiнiң есептемесi келесi кестеде келтiрiлген. (Кесте 15).

Кесте 15  мәлiметтерiнен көрiнiп тұрғандай жалпы 2008 жылы өтiмдiлiк деңгейi 2007  жылмен салыстырғанда төмен болды. Егер 2007 жылы өтiмдiлiктiң үш коэффициентiнiң де денгейi мiндеттi шектеулерге сәйкес келсе, яғни кәсiпорынның қаржылық жағдайы жақсы болған, 2008 жылы жағдай күрт өзгердi, коэффициенттер денгейi төмендедi.

Бiрiншi көрсеткiш денгейiнен  көрiнiп тұрғандай, талдап отырған  кәсiпорынымыз 2008 жылы қысқа мерзiмдi мiндеттемелерiн тек 9%-ке, екiншiсi-47%-ке, ал үшiншiсi толық жабады., бiрақ кәсiпорынның меншiктi айналым құралдары болмайды, себебi төлем құралдары қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге тең, олардың арасындағы катынас 1,07:1 құрайды. Бұл кәсiпорынның қаржылық жағдайы нашар екенiн көрсетедi. Оның шешiм қабылдауда еркiндiгi болмайды және барлық ағымдық активтердi жедел түрде өткiзу керек екендiгiн ұмытпау керек.

Бұл фактор қалыптасқан  қаржылық жағдайды одан сайын шиеленiстiредi. Кәсiпорын өз шоттарын төлей алмайды  және несие қабiлеттiлiгiнiң, төлем қабiлеттiлiгiнiң болмауының себебiнен банктер осы мақсатқа несие бере алмайды. Осылайша өтiмдiлiктiң үш коэффициентiнiң денгейi төмендеген.

Оған олардың қалыптасу  факторлары әсерiн тигiздi. Олардың  көлемi тiзiмдiк қойылымдар тәсiлiмен есептеледi. Оларды есептеу әдістемесін, өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентi мысалында көрсетуге болады.

Ол үшiн келесi кестенi құрастырамыз.( Кесте 16)

Кесте 16 мәлiметтерi көрсетiп отырғандай, өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентiнiң өсуiне оң әсердi ағымдық активтердiң абсолюттi өсiмi тигiздi, оның есебiнен ол 0,50 пунктке өскен (1,07-0,57). Қарастырылып отырған коэффициент өзгерiсiне керi әсерiн қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң өсуi тигiздi, ол оның 1,86 пунктке азаюына әкелдi (0,57-2,43) .Өтiмдiлiк көрсеткiштерiне жан-жақты баға беру үшiн олардың қалыптасу факторларының өзара қатынастарын бiлу керек.

Мысал ретiнде, жалпы өтiмдiлiк  коэффициентiнiң өзгерiс факторларын  қарастырайық. Ағымдық активтер үшiн  үлестiк қатысу коэффициентi +0,000130=(0.50:49751), ал қысқа мерзiмдi мiндеттемелер -0,000318=(-1,86:76076).

Осы есептемелерден көрiнiп  тұрғандай, өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентiне оң әсердi дебиторлық қарыздың, запастар және шығындардың өсуi және қысқа мерзiмдi қарыздардың айтарлықтай қысқаруы, ал терiс әсердi- ақша құралдарының қысқаруы және кредиторлық қарыздың өсуi тигiздi.

Осылайша, бiздер кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының негiзгi көрсеткiштерiнiң  бiрi- төлем қабiлеттiлiгiн қарастырдық, ол баланс өтiмдiлiгiнен тәуелдi болады.

 

Кесте 16

Өтiмдiлiктiң  жалпы коэффициентiнiң денгейiнiң өзгерiсiне факторлардың әсер етуiн есептеу

 

 

№	Көрсеткiштер	2007 жылы	Жыл басына ағымдық активтер және жыл соңына қысқа мерзiмдi мiндеттемелер	2008 жылы	Өзгерiстер	Соның iшiнде өзгерiстер есебiнен
						Ағымдық активтердiң (гр 3-гр 2)	Қысқа мерзiмдi мiндеттемелер(гр2-гр1)
1	Ағымдық активтер	56862	56862	106743	+49881	х	-
2	Қысқа мерзiмдi мiндеттемелер	23439	99515	99515	76076	х	-
3	Өтiмдiлiктiң жалпы коэффициентi	2,43	0,57	1,07	-1,36	+0,50	-1,86

 

 

Сонымен қатар кәсiпорынның төлем қабiлеттiлiгiне басқа да факторлар әсер етедi, оған елдегi саяси және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, банктiк және кепiлдiк заң базасының болуы, меншiктi капитталмен қамтамасыз етiлу дәрежесi, дебитор-кәсiпорындардың қаржылық жағдайы жатады. Төлем қабiлеттiлiгiн талдау кезiнде осы факторлардың барлығын қарастырған жөн, олар кәсiпорынның қаржылық жағдайын объективтi түрде бағалауға мүмкiндiк бередi.

 

 

 

 

3. Акционерлік қоғамның дивидендтік саясаты

 

Дивиденд- акционерлердің меншігіндегі акция санына пара-пар бөілініп берілетін акционерлік қоғамның таза пайдасының бөлігі. Дивидендтің жалпы мөлшері түскен пайдадан салық төлегеннен кейін, өндірісті ұлғайту қорына бөлгеннен, сақтандыру қорын толықтырған , облигация бойынша проценттік өсім және тағы ол сияқты төлемдерден соң анықталады. Жай акциялар бойынша дивиденд мөлшері ауыспалы, ал артықшылықы акциялар бойынша нақты.

Қосымша дивиденд – компанияның  жай дивидендке қосымша төлейтін бағалы қағаз немесе қолма- қол аша  түріндегі дивиденд.

Капиталдан төленетін дивиденд – акционерлік капиталдың төленген бөлігінен төленетін дивиденд, ал ағымдағы немесе ұсталып қалған пайдадан төленбейді.

Қоғам акцонерлердің жалпы жиналысының  шешіміне сәйкес акционерлерге өз табысының  дивиденд төлейді. Дивиденд деген тиесілі акциялар санына байланысты акционерге төлейтін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төлейді. Қоғам дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жаты жыла бір рет, жыл қорытындысы бойынша жариялайды.  Дивиденд төлеуі кейінге қалдырылған акциялар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Мұнда дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын ғана беріледі. Қайтарылатын артықшылықты акциялар ашық нарықта немесе тікелей акция иемденушіден қосымша сыйақы сомасын төлеу арқылы сатып алынады. Құбылмалы арықшылықты акциялар дивидендтері банктердің проценттік ставкаларына немесе несие үшін берілетін қаржының проценттік нормасының өзгеруіне тәуелді болып келеді. Ерекше акцияның түрі болып “алтын акция” табылады. Ол мемлекеттік келісім мен шығарылады және оның иемденушісіне акционерлік қоғамның шешіміне вето салу  (тыйым салу). Акциялар иемденушісіне акционерлік қоғамның дивидендтер түрінде пайдасының бір бөлігіне,оны басқаруға қатысуға және оның жабылуынан кейін мүліктердің белгілі бір бөлігіне құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Акция деп- акционерлік қоғам құрылған кезде, екі немесе одан да көп акционерлік қоғамдардың қосылуы кезінде, сонымен қатар жарғылық капиталдың кезінде қаржы құралдарының мобилизациясы үшін шығарылатын бағалы қағазды атаймыз.  Акционерлік қоғамның  дивидендтік саясатының жалпы ережелері:

1) дивидендтік саясаттың негізінде  белгіленген тәртіппен коммерциялық  емес ұйымдарды қоспағанда, өздерінің  еншілес және тәуелді ұйымдарымен олардың өзара қатынатарын регламенттейтін ұқсас құжаттар әзірлейді және бекітеді;

2) қысқа мерзімді және орташа  мерзімді перспективаға жоспарлаған  кезде осы дивидендтік саясатты пайдаланады.

3) дивидендтер төлеу шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен, қоғамдардың жарлықтарымен, сондай- ақ қоғамдар акционерлерінің ( қатысушыларының ) тиісті шешідерімен регламенттеледі.  

Дивидендтік саясаттың  мақсаты мен негізгі қағидаттары:

Дивидендтік саясаттың мақсаты компания мен қоғамдар мүдделерінің балансын және акционерлер (қатысушылар) үшін қоғамдардың дивидендтік төлемдерінің мөлшерін белгіленген кезде ашық тәсілді қамтамасыз ету болып табылады.

Саясатың негізгі қағидаттары:

1)Компанияның қызметін  қаржыландыруды қамтамасыз ету;

2)Компанияның өзінің  акционеріне диидендтерді кепілдікті  төлеуін қамтамасыз ету;

3)Қоғамдардың келісілген инвестициялық жобаларды қаржыландыру қажеттігі;

4)Қоғамдардың келісілген инвестициялық жобаларды қаржыландыру қажеттілігі;

5) Қоғамдарың артықшылықты  акционерлеріне кепілдікті төлемдерді  қамтамасыз ету болып табылады.

Компанияның қоғамдар есептеген  дивидендтерінің мөлшері:

1) өзінің қызметін;

2) өзінің акционеріне  дивидендтер төлеуін;

3) компания қаражатының есебінен іске асырылатын инвестициялық жобаларды, сондай-ақ дивидентер төлеудің қаржылық кезінде салық сомасын қаржыландыру үшін компанияның ақшалай қажеттігін өтеуі тиіс.

Дивдендтер есептеудің мөлшерлерін анықтау тәртібі.

1) Қоғамдар есептейтін қарапайым акцияларға дивиденттердің (таза кіріс аударымдарының) мөлшері акциялар мен үлестер иелерінің ақшалай қажеттігін өтеуі тиіс,осыған байланысты Қоғамның таза кірісінің кемінде 50%-ы дивидендтер төлеуге жұмсалды.

2)Компания Қоғам жузеге  асыратын бизнестің сипатына (табыстылығына), оның капитал сыйымдылығына, меншікті қаражатын тарту арқылы инвестициялық қызметті жузеге асырудың осы орташа мерзімді кезеңдегі қажеттілік дәрежесіне байланысты дивидентердің мөлшерін анықтауда сараланған тәсілді жузеге асырады.Әрбір Қоғам үшін дивидендтер есептеу нормативі акционерлердің (қатысушылардың) шешімімен бекітіледі.

3) Компания дивидендтерге таза кірістің 100%-ына дейін бөлу туралы дауыс беру( шешім қабылдау) құқығын өзіне қалдырады.

4) Қоғамның артықшылықты акциялары бойынша дивидендтер төлеу Қазақстан Республикасының  заңнамасымен көзделген жағдайларды қоспағанда,қоғам  органының шешімін талап етпейді. Дивидендтер төлеудің мерзімділігі және бір артықшылықты акцияға дивидендтің мөлшері қоғамның жарғысымен белгіленген.

5).Қолданыстағы заңнамаға және қоғамдардың жарғыларына сәйкес қоғамдардың директорлар кеңестері қоғамның өткен қаржы жылындағы таза кірісін бөлу тәртібі мен қоғамның бір қарапайым акциясына есептегенде бір жылғы дивидендтік мөлшері туралы ұсыныстар дайындайды.

6)Дивидендтердің мөлшері туралы түпкілікті шешім қоғамдар акционерлерінің (қатысушыларының) тиісті шешімімен белгіленеді.

Дивидендтік саясатты жетілдіруі:

     Қазіргі  уақытта түсетін мемлекеттік  кәсіпорындар мен жауапкершілігі  шектеулі серіктестердің таза  пайдадан бөлу және акциялардың мемлекеттік пакеттеріне дивидендтер аудару мәселелерін реттейтін мейлінше тиімді нормативтік құқықтық база құрылды және қолданылуда. Мемлекеттік меншіктікті басқару тиімділігі арттыру мақсатында дивидендтік саясат бөлігінде икемді, сараланған ұстанылуы көрсету қажет. Дивидендтік төлемі жоғары акцияларға  қаражат салу щынында да альтернативті банктік депозит болуы мүмкін және инфляция жағдайында капиталды сақтап қалуға мүмкіндік береді.

Дивидендтік саясат – пайданы қолдану  саласындағы акционерлік қоғамның саясаты. Дивидендтік саясат акционерлік қоғам мақсаттарына сәйкес директорлар кеңесімен құрылады және акционерлерге дивиденд түрінде төленетін пайда бөлігін немесе бөлінбеген пайда түрінде қалуын және реинвестициялануын анықтайды.

Дивидендтік саясат өзін ережелер жиынтығы түрінде көрсетеді, соған сәйкес әрбір компания өзі үшін шаруашылық саласында  алынған таза пайданы бөлу проблемесын шешеді. Дивидендтік саясатты құруда басты қиындық – пайданың тұтынушылық және капитализациялану бөліктерінің арасындағы оптималды пропорцияны табу. Біріншісі акционерлерге дивиденттік төлемге жіберіледі, екіншісі бизнеске реинвестициялануы мүмкін.

Әрбір компаниялардың менеджменттерінің  стратегиялық тапсырмасы акционерлердің байлығын максимизациялау болғандықтан, дивиденттік саясат соңғылардың қалауын есепке алумен қалануы керек. Бірақтан акция иелері үшін пайданың көп бөлігін дивидендтік төлемге бөлу жақсы шешім болады деу қателік болар еді. Акционерлердің байлығын максимизациялау тек қана олардың жүріп жатқан кірісінің көтерілуін болжап қоймай, сонымен қатар компаниялардың  бағаларының көпмерзімдік өсуі және бұл жерде бөлінбеген пайда бизнестің өсуіне салуға болатын жеке капиталдың басты қайнар көзі екенін еске түсіру керек.

Дивидендтерді алу құқығы, яғни компанияның пайдасына қатысу акционерлердің басты құқықтарының бірі. Сонымен қатар акционерлік қоғам өз акционерлеріне уақытылы төлем жасап отыратынына ешқандай жауапкершілік алмайды, себебі акционерлер компанияның ортақ иегерлері ( облигация ұстаушыларға – кәсіпорын кредиторларына қарағанда ), яғни олар шығындану мүмкіндігі қауіпін өздеріне алуы керек.Дивидендті алу бөлінбеген пайданың шотына инвестициялық жобаны қаржыландыру акционерлер үшін тиімдірек ( яғни пайданы  «жеу» ). Егер компанияда қызықты инвестициялық мүмкіндіктер көп болса, онда дивидендтік төлемнің бөлімі аз болады, егер аз болса, онда керісінше жоғары болады. Дивиденд төлемдеріне жіберілетін пайда бөлігін кәсіпорынның өмірлік цикліндегі призмадан қарау керек. Рынокта мықты позициялары және тұрақты қаржылық жағдайы бар дамыған фирмалар көптеп капитал салуды қажет етпейді, сондықтан пайданың негізгі бөлігін акционерлер арасында бөле алады. Қарама – қарсы жаңа даму фазасына тұрған және рынокта тұрақтанбаған жас компаниялар бизнесті дамытуға және өсіруге көптеген инвестицияны қажет етеді.

Олар акционерлер арасында пайданы  бөлу кезінде өздеріне қайырымдылық көрсете алмайды. Мысалы, ұялы байланыс нарығындағы қарапайым акцияларға дивидендтер төлемей, ішкі қаржыландыруды қолдайды және акционерлер аз мерзімдік дивидендті алуды қазір, ертең олар акцияның рыноктағы потенциалдық өсуіне сүйене алатынын жақсы түсінеді.