Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: басымдылықтары және механизмі

y">     2.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың  қаржылық ресурстарының қалыптасу  жүйесі 

     Жергілікті  өзін-өзі басқарудың қаржылық –  экономикалық үлгісін жасау үшін жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының қызметінің қаржылық – экономикалық негізін талдау пайдалы.

     Мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қызметінің қаржылық негізі жергілікті бюджет болып  табылады.  Жергілікті бюджеттер  кенңінен экономикаға әсер ету, шаруашылық процестерді реттеу, мәдениет пен білім беруді дамыту, әлеуметтік дауларды шешу, халықты жұмыспен қамту және көптеген басқа мәселелерді шешу үшін қолданылады.

     Жергілікті  бюджеттер – бұл ҚР-ның Президенті мен ҚР-ның Үкіметінің заңдары  мен актілерінде, Конституциясында көрсетілген қызметтерін жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдармен анықталған жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджет тапшылығын қаржыландыруға және түсімдер есебінен қалыптасатын сәйкес мәжілістің шешімімен бекітілген ақшалай қорлары. [32]

     Республикалық және жергілікті бюджеттің өзара  байланысы олардың өзара бөлісу жолымен жүзеге асырылады. Олардың  дербестігін қамтамассыз ету  үшін жыл сайын табысты бөлудің  және юджеттік құралдардың шығындалу  бағыттарының тұрақты нормативтері бекітіледі. Ортақ бюджеттік топтастыру функционалды, ведомствалы және экономикалық сипаттама бойынша бюджет түсімдерін  топтауды және олардың шығындалуын бекітетін нормативті құқықтық акт болып табылады.

     «Бюджеттік  жүйе туралы» ҚР-ның Заңында /01.04.1999/ «бюджеттік жүйенің қызмететуі әртүрлі деңгейлердің бюджеттерінің өзара айланысына негізделеді және оларды жасау, қарастыру,  бекіту, орындау, бақылау, сонымен қатар оларды орындау есебінің тәртібімен қамтамассыз етіледі. Бюджеттік жүйе барлық бюджеттердің бірлігі, толықтығы, нақтылығы, жариялылығы мен дербестігі қағидаларына негізделеді. Олардың бірлігі өкілеттілікті бөлу арқылы өзара қатынасына негізделеді. Бюджеттің толықтығы барлық түсімдер мен шығындардың міндетті  және толық бейнеленуімен қамтамассыз етіледі. Нақтылық мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуының индикативті жоспарының көрсеткіштерімен олардың сәйкестігі арқылы көрінеді. Бюджеттің жариялылығы  олардың орындалуы туралы есептерді жариялаумен қамтамассыз етіледі» делінген.

     Республиканың мемлекеттік дербестігін қалыптастырудан бастап қаржылық қатынастар жүйесі терең өзгерістерден өтті: бюджеттік саясат, оның құраушылары реформаланады. Бұл барлық деңгейдегі бюджеттік саланың қалыптасуының жаңа заңдылықтары мен тенденцияларының пайда болуымен негізделді. Республикалық және жергілікті юджеттің өзара қатынасы қР-сы алдында тұрған маңызды стратегиялық мәселелердің біріне жатады. Бюджеттік қатынастарда соңғы жылдары болып жатқан өзгерістер оларды реттеудің тиімді механизмін құрауды, орталық пен аймақтардың оптималды байланысын қамтамассыз етуді, бюджетаралық ағымдарды ұйымдастырудың қаржылық технологиясын жетілдіруді талап етеді.

     Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі екі деңгеймен сипатталынады: республикалық  бюджет пен мемлекеттің консолидарлы қаржылық балансы сай келетін республикалық звено мен жергілікті бюджеттерді сипаттайтын жергілікті звено.

     Әлемдік тәжірибеде жергілікті бюджет табыстары  негізгі 4 құраушыдан құрылады: салықтар, республикалық бюджеттен субвенциялар,  салықтық емес табыстар мен займдар.

     Ал  Қазақстанда жергілікті бюджеттің  табыстар құрылымы келесідей (3 кесте): 

     Кесте 3 -  01.12.2005 жылға Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттің табыстар құрылымы  

 

     2 кестеден көргендей, жергілікті  бюджетттің табысы құрылымында  мәнді орынды салықтық түсімдер  алады – барлық түсімдердің   ¾ жуығы; субвенция түріндегі ресми трансферттер екінші орында 1/5 алады; салықтық емес түсімдер ролі аз – 3,6 %.

     1995 жылы қаылданған  «Бюджетке салықтар  және басқа міндетті төлемдер  туралы» ҚР-ның Заңына сай,  салықтар жалпы мемлекеттік және  жергілікті болып бөлінеді. Келесі 5 жалпы мелекеттік  салықтар бекітілген:

     - заңды және жеке тұлғалардың  табыстарына табыс салығы;

     - қосымша құн салығы;

     - акциздер;

     - бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеуден  түскен түсім;

     - кен орындарды пайдаланудан түскен  арнайы төлемдер мен салықтар;

     - жер салығы;

     - заңды және жеке тұлғалардың  мүлкіне салық;

     - кәсіпкерлік қызметпен айналысатын  заңды тұлғаларды тіркеуден түскен  түсімдер;

     - транспортық құралдарға салық;

     - қызметтің жеке түрлерін айналысуға  құқық беруден түсімдер;

     - аукциондық сатулардан түсімдер /15/.

     Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар  ҚР-ның мемлекеттік бюджеттің  реттеуші көзі болып табылады, олар бойынша алынған соммалар алдыңғы  жылға республикалық бюджет туралы Заңмен анықталған республикалық және жергілікті бюджеттердің табысына түседі. Жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті бюджет табыстарының бекітілген көзі болып табылады. 1995 – 1999 жылдар кезеңінде жыл сайын бюджет жүйесінің деңгейлері арасында құралдарды бөлу  қарастырылды.

     1999 жылдан бастап бұл тәртіп өзгеріске ұшырады. «Бюджеттегі салықтар мен міндетті төлемдер туралы» Заңда келтірілген салықтарды жалпы мемлекеттік және жергіліктіге бөлу өзгертілді. «Республикалық бюджет туралы» Заңда бекітілген республикалық және жергілікті бюджер арасындағы салықтарды бөлу енді. 1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жергілікті және республикалық бюджетке түсетін салықтар мен алымдар тізімі «Бюджеттік жүйе туралы» Заңман анықталынады және сонда берілген.

     Осы заңға сәйкес /11 бап/, жергілікті бюджетке түсімдер келесідей:

• заңды тұлғалардан табыс салығы – 50%,  Астана қаласындағы төлеуші ретінде тіркелген заңды тұлғалардың табыс салығынан басқалары;
• Астана қаласындағы төлеуші тіркелген тұлғаларға өндірілген өнімге, көрсетілген қызметке қосымшақұн салығы – 50 %;
• шарап – арақтық өнімдерге акциздер – 50%;
• ойын – сауық бизнесіне акциздер;
• бөлшек сатудағы бензин мен дизельді отынға акциз;
• жеке тұлғаларға табыс салығы;
• әлеуметтік салық;
• заңды және жеке тұлғалардың  мүлкіне салық;
• жер салығы;
• транспорттық құралдарға салық;
• келісім – шарт бойынша өнімді бөлу бойынша ҚР-ның, оның ішінде жергілікті бюджетке түсетін үлесі;
• кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеуден алымдар;
• қызметтің жеке түрімен айналысуға құқық беруден лицензиялық алымдар;
• заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден алымдар;
• аукциондық сатудан алымдар;
• нарықта тауарды жүзеге асыруға құқық алудан алымдар;
• Алматы қаласында заңды және жеке тұлғалармен белгілерді олардың фирмалық атауымен, қызмет көрсету белгілерімен, тауарлы үлгілермен қолдануынан алымдар;
• суға төлемдер;
• орманды пайдаланудан төлемдер /21/.

     «Бюджеттік  жүйе туралы» Заң қабылданғаннан бері 3 жыл ішінде ол көптеген радикалды  өзгерістермен, заң актілері мен  бұйрықтармен толықтырылды.

     2002 жылдың қаңтарында «Бюджетке  салықтар мен міндетті төлемдер  туралы» ҚР-ның кодексі күшіне енді. Мұнда келесі  міндетті салықтар бекітілді:

     - корпоративті табыс салығы;

     - жеке табыс салығы;

     - қосымша құн салығы;

     -  акциздер;

     - кен орнын пайдаланушыларға салықтар  мен арнайы төлемдер;

     - әлеуметтік салық;

     - транспорттық құралдарға салық;

     - мүлікке салық [34].

     Жоғарыда  аталғандарды ескере, 2002 жылдың 4 қаңтарындағы «Ортақ бюджет топтамасы бойынша  республикалық және жергілікті бюджеттер  арасындағы мемлекеттік бюджетке 2002 жылғы түсімдерді бөлу туралы» №3 ҚР-ның Қаржы Министірлігінің  Бұйрығымен бекітілгеніне сәйкес, қазіргі уақытта мемлекеттік бюджет табыстары 2 бюджет арасында келесідей бөлінеді:

• заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығы – 100 % республикалық бюджетке түсім (шикізат секторындағы ұымдардан түсімдерден басқа);
• жеке тұлғалардан жеке табыс салығы – 100 % жергілікті бюджетке түсім;
• қосымша құн салығы – 100 % республикалық бюджетке түсім (Астана қаласының бюджетіне  - 50 %, шикізат саласындағы ұйымдар түсімдерінен басқасы);
• Қазақстан территориясындағы өндірілген алкогольды және басқа акцизді өнімдердің барлық түріне акциздер – 100 % жергілікті бюджетке түсімдер (шикі мұнайдан басқа, газ конденсатын қосқандағы);
• Қазақстан Республикасы территориясына импортталған алкогольды және басқа акцизді өнімдердің барлық түріне акциздер – 100 % республикалық бюджетке түсім;
• әлеуметтік салық – жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
• мүліктік салық - жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
• жер салығы - жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
• транспорттық құралдарға салықтар -  жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
• кеден төлемдері - республикалық бюджетке түсім – 100 %.

     Басқарудың  әрбір жергілікті органына заңмен екітілген  экономикалық дербестік құқын жүзеге асыру өзінің жеке бюджетінің болмауынсыз, оны құру құқынсыз, араласусыз оны  бекіту және орындаусыз мүмкін емес.

     Бұл басқарудың жергілікті органы өзінің территориясында  экономиканы және әлеуметтік саланы басқаруды ұйымдастыру  үшін жеткілікті қаржылық  ресурстарына ие болу керек екенін білдіреді. Сонымен  қатар ол бюджетке түсетін салықтар мен  міндетті төлемдерді басқаруда салыстырмалы дербестікке ие болуы тиіс.

     Қазіргі уақытта биліктің жергілікті органдарында ведомствалық территорияда басқаруды  ұйымдастыру үшін тиімді рычагтар мен  жергілікті бюджетті толықтыруды өамтамассыз  етудің тұрақты көздері жоқ. Бұл  ең алдымен жергілкті бюджетке түсім нормативтерінің, сонымен қатар салық қойылымдарының үнемі өзгеруімен байланысты. Мысалы, соңғы үш жылда әлеуметтік салық бойынша жергілікті бюджетке түсім нормативті 80,2 %-дан 100 %-ға дейін, ал қойылымы – 26 %-дан 21 %-ға дейін өзгерді.

     Жан басына шаққандағы салықтық түсімдерді әр облыста салыстыру мемлекет бойынша  орташа көрсеткішпен жылдан жылғы салықтық түсімдерді жинау тиімділігі үнемі  өзгергенін көрсетеді. Бір жағынан, бұл осы кезеңдер бойы мемлекет басынан  өткерген экономикалық жағдаймен түсіндіріледі, екінші жағынан, бұл тұрақсыздық нақты бір өнім түрін өндірудегі аймақтардың аз мамандануымен байланысты, мысалы, астық, мұнай, түсті металдар (4 кесте). 

     Кесте 4 – Қазақстан облыстарындағы 2003-2004 жылдары жан басына шаққандағы салықтық түсімдер (орташа есеппен %-ға)