Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: басымдылықтары және механизмі

     Стат. Пресс-бюллетен агенство РК по стат. Алматы – 2005 

     Соңғы жылдардағы аудандар мен облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуындағы өткен  өзгерістер республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымына әсер етті.

     2002 жыл мен 2004 жылдар аралығында республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы шығындарды бөлуді талдау 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда республикалық бюджеттің жалпы көлеміндегі жергілікті бюджеттің шығындарының үлесі өскенін көрсетеді (1997 ж – 41,48 %, ал 2001 ж – 43,71 %).  Мәдениет, спорт және туризм шығындарының үлесі әжептеуір өскен: 1997 жылы 40,3 %-дан 2001 жылы 67,7 %-ға дейін (8 кесте). Жергілікті бюджнттнрдің шығындары транспорт пен байланысқа қатысты артқан. Егер 1997 жылы ол 9,0 %-ды құрса, 2001 жылы 43,7 %. Бірақ, бұлармен қатар әлеуметтік қамтамассыз ету мен әлеуметтік көмек бойынша жергілікті бюджет шығындарының үлесі төмендеген. 1997 жылы олардың үлесі 70,1 % болса, онда 2001 жылы – тек 16,4 %.

     2000-2001 жылдардағы республикалық және  жергілікті бюджеттер арасындағы шығындарды бөлуді қарастыру кезінде денсаулық сақтауға (2000 ж – 86,0 %, 2001 ж – 77,8 %), мәдениет, спорт және туризмге (2000 ж – 73,4 %, 2001 ж – 67,7 %) жергілікті бюджеттің шығындарының үлесі төмендегені байқалады.

     Соңғы жылдары республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы шығындық міндеттемелердің өзгеру динамикасы барлық баптар өзгеріске ұшырағанын көрсетеді. Бұл бюджеттік жүйенің деңгейлері арасындағы шығындық міндеттемелерді нақты бөлудің жоқтығымен байланысты.

     Дамыған елдердің бюджеттік саясатында орта білім беру және медициналық қызмет көрсету шығындары жергілікті органдар қамтыса да, азаматтардың игілігі мен табысты теңестіруде олар үкімет деңгейінде қарастырылады /28/. Төмендегі кесте мәліметтерін талдау республика бойынша орта есеппен жеке қызметтерге жергілікті бюджет шығындарының үлесі 2000 жылы барлық шығындардың 50 % құрағанын көрсетеді. Олар:

     - білім берудегі үлесі – 24 % жуық;

     - денсаулық сақтау – 15,5 %;

     -  әлеуметтік қамиамассыз ету –  тек 6,7 %;

     -  мәдениет пен өнер – 4 %.

     2004 жылы берілген қызметтерге шығындар үлесі 5 %-дық пунктқа төмендеген. Білім беру мен денсаулық сақтауға шығындар үлесі – 4,9 % (1,6 % және 3,3 % сәйкесінше) төмендеді, ал әлеуметтік қамсыздандыру бойынша 1,1 % өсті. Облыстар бойынша шығындар үлесі ерекше. 2032 жылғы мәні 20,7 %-дан 70 %-ға дейін ауытқиды. 

     Кесте 7 – 2005 жылдағы жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы

     Орташа  республикалық деңгейден төмен 5 облыс орналасқан:

• Атырау – 28,2 %;
• Маңғыстау – 38,9 %;
• Шығыс Қазақстан – 46,5 %;
• Астана қаласы – 20,7 %;
• Алматы қаласы -  27,1 % [40].

     Қалған 11 облыс орташадан жоғары деңгейге ие. Оның тек 5-і ғана жеке қызметтерге  бюджет шығындарын 70 % жоғары бағыттайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы – 80,3 %.

     2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда Шығыс Қазақстан мен Қызылорда облыстарынан басқа барлық аймақтар халыққа жеке қызметтер көрсетудің өздерінің шығындарын бірден қысқартты. Орташа деңгейден төмен 5 облыс қалды:

     - Атырау – 18,1 %;

     - Қарағанды – 44,4 %;

     - Маңғыстау – 30,9 %;

     - Астана қаласы – 19,6 %;

     - Алматы қаласы – 26,9 % [40].

     Бұған қарамастан олардың ішінен тек 2 облыс  қана – Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан  әлеуметтік қажеттіліктерге 70 % жоғары шығынды бағыттай алды.

     Көрсетілген қызмет түрлері бойынша облыстардың шығындарын қарастырайық.

     Білім беру. Білім беру қызметтеріне шығындардың ең мәнді үлесі 3 облыста байқалады, 40 %-дан жоғары:

• Алматы 2000 жылы – 50,5 %, 2001 жылы – 40,8 %;
• Жамбыл  - 2000 жылы – 41,5 %, 2001 жылы – 42,0 %;
• Оңтүстік Қазақстан облысы – 2000 жылы – 40,2 %, 2001 – 42,1 % [40].

     Білім беруге ең төмен шығындар (12 % жуық) Атырау облысында (2000 – 10,9 %, 2001 – 8,8 %), Астана қаласында (2000 – 7,4 %, 2001 – 7,2 %) және Алматы қаласында (2000 – 10,6 %, 2001 – 11,2 %) байқалады. Қалған 10 облыстың шығындар үлесі 14 %-дан 39 %-ға дейін ауытқиды.

     Денсаулық сақтау. 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда Шығыс Қазақстан облысынан басқа юарлық облыстар өздерінің денсаулық сақтауға шығынын бірден төмендетті. Республикалық деңгейден төменде 6 облыс қалды (12,2 %):

• Ақтөбе – 11,8 %;
• Алматы – 11,3 %;
• Атырау – 4,0 %;
• Маңғыстау – 8,9 %;
• Астана қаласы – 5,9 %;
• Алматы қаласы – 8,8 % [40].

     Тек 2 облыс қана бюджет шығындарының 20 % көбін денсаулық сақтау қажеттіліктеріне бағыттай алды: Ақмола – 20,9 % және Қызылорда – 25,7 %.

     Әлеуметтік  қамтамассыз ету  және сақтандыру. 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда республикалика бойынша әлеуметтік қамтамассыз етуге шығындар  1,1 %-ға өсті. Бнрілген қызметке щығындар 12 облыста, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында екі есеге өскен. Бірақ халықты әлеуметтік қамтамассыз ету шығынының үлесі аз және 3,25 %-дан 14,8 – ға дейін ауытқиды.

     Мәдениет  пен өнер. Бұл қызмет үшін жергілікті бюджеттің ең кіші үлесі келеді – 3,1 % 2001 жылы, бұл 2000 жылмен салыстырғанда 1,2 %-ға аз. Орташа республикалық деңгейден төмен келесі облыстар қалды:

• Ақтөбе – 2,7 %;
• Алматы – 2,2 %;
• Жамбыл – 2,5 %;
• Солтүстік Қазақстан – 2,7 %;
• Алматы қаласы – 2,2 % [40].
10. кестеде облыстардың жалпы қосымша құндағы жан басына шаққандағы жергілікті бюджеттің шығындар үлесін бейнелейді. Кесте мәліметтерін талдау жан басына шаққандағы жалпы қосымша құн жоғары болған сайын бір адамға деген әлеуметтік қызмет аз болатынын көрсетеді.

     2000 жылы Атырау, Маңғыстау облыстары  мен Алматы қаласында жан басына шаққандағы жалпы қосымша құнға ие болды, сәйкесінше 594,1 мың теңге, 427,7 мың теңге, 320,4 мың теңге, ал берілетін аймақтар бойынша бір адамға әлеуметтік қызмет көрсету 15,1 %, 13,9 % және 11,2 % құрады. Мұнда Алматы қаласы бойынша бұл көрсеткіш орташа республикалық деңгейден төмен.

     2001 жылы ЖҚҚ шығындар үлесі өскен,  бірақ тенденция сақталған –  бұл аймақтарда әлеуметтік қызметке  шығындардың ең төмен үлесі: 14,9 %,  14,7 % және 12,0 % сәйкесінше. Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан  облыстары сияқты облыстарда әлеуметтік шығындардың өте жоғары үлесі байқалады: 14,5 %, 18,9 % бен 14,5 %.

     Әлеуметтік  қызметке жергілікті бюджет шығындарының қалыптасқан тәжірибесі жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өндірудегі облысиардың үлесіне  сәйкес келмейді.

     Жергілікті және республикалық бюджеттер арсындағы шығындық өкілеттіліктер мен жаупкершілікті бөлу саласында мақсатты:

1. Жергілікті және республикалық бюджеттер арсындағы шығындарды қалыптасқан бөлуге инвентаризация жүргізу;
2. Шығындық өкілеттіліктерді бекітуді анықтайтын және нақтылайтын бюджеттік заңдылықтарға түзету, сонымен қатар олардың өзгеру процедураларын енгізу;
3. Бюджеттік жүйенің әрбір деңгейінің қаржылық ресурстарға обьективті қажеттіліктерін бағалау және олардың өзгеруінің әртүрлі нұсқаларын негіздеу.Күрделі мәселе жергілікті бюджеттердің шығындық қажеттіліктерін обьективті бағалау болып табылады. оны шешу үшін келесі бағыттар ұсынылады:
1. Факторлақ талдау негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін жанама бағалау. Бұл әдіс жергілікті жерлерде мемлекеттік қызмет көрсетуге сұраныс пен құнын анықтайтын факторлардың болуы кезінде қолданылуы мүмкін.
2. Әрекет етуші мақсатты трансферттер негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін бағалау. Мұндай әдіс шығындар мөлшеріне әртүрлі факторлардың әсер етуін талдау үшін статистикалық ақпараттың жетіспеушілігі кезінде қолданылуы мүмкін. Бұл бағыттың бірнеше артықшылықтары бар. Олардың маңыздысы оны қлдану кезінде теңестіруші трасферттер мақсатты сипаттағы трансферттерді толықтыруы мүмін.
3. Мемлекеттің бар аймақтары үшін бюджеттік шығындардың ортақ нормативін қолдану. Мұндай бағытты жүзеге асыру үшін тәжірибеде аймақтар арасында бюджеттік қызмет көрсету құнының мәнді дифференциациясы болуы керек.
4. Жергілікті бюджеттің фактілі шыңындарының негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін бағалау. Бұл әдісті жергілікті бюджеттің фактілі шығындары олардың шығындық қажеттіліктерінің бейнесі болып табылады деп қолдану ұсынылады.