Түркістан аймағының тарихи-мәдени ескерткіштері

              Қазылған бөлмеде төменгі қабатқа жататын екі еден анықталды: біріншісі 65-70 см, екіншісі 160-170 см тереңдікте. Едендер сазбен сыланған. №7 және басқа да бөлмелердің төбе жабынына келсек, олар жайдақ немесе екі жақты құлама түрінде болғанға ұқсайды. Үстінен қамыс төселіп, сазбен сыланған сияқты. Бөлме ішіндегі үйінділерден табылған қамыс ізі сақталған саздар осыған меңзейді. № 1 бөлме жосыны шаршы түрінде, көлемі 5,5х5,5 м. Осы және басқа бөлмелерге кіретін есік оңтүстік жақта болған сияқты. № 2 және     № 3 бөлмелер біріншісімен бір сызық бойында орналасқан. №2 бөлменің көлемі 5,5х4м. № 3 бөлменің ені де 5,5 м, ұзындығы сыртқы солтүстік қабырғаның нашар сақталуына байланысты анықтау мүмкін болмады. № 4,№5 және № 6 бөлмелерден тұратын келесі қатар шығыс жағынан жапсарластырып салынған. Олардың қабырғасы № 1, №2, №3 бөлмелерінің қабырғаларымен ортақ. Көлемдері де бір-біріне сәйкес № 4 бөлме есігі оңтүстік-шығыс бұрышында. Оның ені 1,5 м. № 4 және № 5 бөлмелер ені 1м есік арқылы жалғасып тұр. Тағы бір бөлме ( №8) № 7 бөлмеге батыс жағынан жапсарласады. Оның көлемін анықтау мүмкін болмады. Жоғарғықұрылыс қабатының бөлмелерінде 30-35 см тереңдікте бір еден анықталды. Қабырғалардың сақталған биіктігі 30см. Қабырғалары төменгі құрылыс қабатының қалдық қабырғаларының үстінен тұрғызылған. Кесектердің көлемі өзгерген. Енді ол 73х23х9 және 37х20х9 см- ге тең. Қабырғалар қалыңдығы 100 см, бөлмеішінде 30-35 см. Жосындары аздаған өзгеріске ұшыраған. Енсіз (ені 100-120 см) дәліз бұрынғысынша кешенді екіге- шығыс және батыс бөлікке бөліп тұр.

№ 1 бөлменің көлемі енді 5,5х4,6 м. Аумағының кемуі оңтүстік қабырғаның 80-90 см –ге ішке қарай соғылуына байланысты болған. № 2 бөлмеде 3,5х4,5 м-ге дейін кішірейген. Сонымен қатар, ол оңтүстік қабарғаға 120 см жетпейтін қабырғамен екіге бөлінген. № 2 бөлмеден № 3 бөлмеге есік шығарылған. Бөлменің ені 6 м,ұзындығын анықтау мүмкін болмады. №4 бөлмеде қалыңдығы 0,5 м қабырғамен екіге бөлінген. Сол себепті көлемдері 4,3х3,5 м және 4,3х1,5 м екі бөлме пайда болған. № 4 және №5 бөлмелер есік арқылы байланысқан. № 5 бөлменің көлемі -4х4,5 м. №6 бөлменің ені 6 м, ұзындығы анықталмады. Шығыс бөлігіндегі №7 бөлме де осындай аумақты алып жатыр. Оларға солтүстік жақтан №9, №10, №11 бөлмелер жапсарластырып салынған. №9 бөлмеге дәлізден кіретін болған, № 10 бөлмеге №8 бөлме арқылы және кешеннің батыс жағынан өтетін болған. № 9 және № 10 бөлмелердің еденінде ошақтар аршылды. №9 бөлмелердің ошақ кесек сынықтарынан қалған. Алдыңғы жағында аузы, артқы жағына қазан не көзе қойылатын болғандықтан ошақ қабырғалары мұнда дөңгеленіп келген, диаметрі 50 см ойық түрінде қаланған. №10 блмедегі ошақ қабырғаға жапсарластырылған. Ол таға тәрізді соғылған етегінің көлемі 85 см. Жоғарғы құрылыс қабатының төбе жабындары да жайдақ болған.Еденде қамыс ізі сақталған саз бөлшектері табылды. Жоғарғы және төменгі құрылыс қабатының бөлмелерін тазалау кезінде аздаған метал бұйымдар: ені 1 см таспадан жасалған тұйықталмаған темір жүзік, кішкентай темір пышық және кездік табылды. Пышақ жүзінің ұзындығы 8 см. Мұндай «қалың желкелі» пышақтар Жаушықұм обасынан табылған және б.д. бір мың жылдығының бірінші жартысына тән. Табылған заттар арасында мыс таспсынан ширатылған жүзік бар. Тас бұйымдардан қайық тәрізді дәнүгіткіштер сынықтары, қайрақтар бар. Саздан жасалған ілуге арналған тесігі бар жалпақ моншақ қызықты. Жоғарғы және төменгі құрылыс қабаттарындағы керамика бірдей, ыдыстар құрамында да, керамика типтерінде де, өрнегінде де өзгерісрет байқалмайды. Асханалық керамикадан қазандар, олардың тұғырлары, көзе тәрізді ыдыстар, таба, тұтқалы таба, қақпақтардың сынықтары мен археологиялық тұрғыдан бүтін формалары табылды. Олар ұсақ тас және шамот  қосылған қарабайыр қамырдан қолмен жасалған. Сыртқы беті ысталған, оның асынан бұйымның қызғылт және сары түсті беті көрінеді. Сұйық заттар және сусымалы азықтарды сақтайтын керамикадан құмдармен құмшлар бар. Олар құм мен әк қосылған, жақсы иленген қамырдан қолмен жасалаған. Бір қатар жағдайда, ангоб үстінен қызыл немесе қоңыр бояулар ағызылған. Ботайтөбе қазбасынан табылғант құмдар пропорция, әшекей, ернеу формасы жағынан Сырдария мен Қазақстан оңтүстігіндегі ерте отырықшылық ескерткіштері: Қостөбе (оңтүстік), Жаушықұмтөбе құмдарына ұқсас.Сонымен қатар, табанында мата іздерінің болу, Отырар оазисінде б.д. бірінші ғасырларынан бастап құм жасау техникасының сабақтастығының бар екеніне куә бола алады. Мұндай жағдай Ташкент оазисінің аумағында байқалған. Құмшалар құмдардан көлемінің кішкентайлығымен ғана ерекшеленеді. Ас ішуге арналағн керамикадан- қолмен және құмыра шарығында жасалаған қызыл (кейде жылтыратылған) ангобпен, сонымен қатар, қою қоңыр, қара ангобпен көмкерілген құмыралар, сапты аяқтар бар. Алмұрт тәрізді формадағы, ақ ангобпен көмкерілген құмыралар кездеседі. Олар қолдан жасалып, шарықта тегістелген, күйдірген кезде сары және қызғылт түске ие болған саздан жасалған. Сұйық тасуға арналған ыдыстардан құмыралар мен қос тұтқалы көзелер бар. Су таситын құмыралар ыдыстардың басқа түрлері сияқты ақ ангобты, қызыл ангобты және күңгірт түсті ангобты болып бөлінеді. Олардың әшекейлеуше мойнын бүдірлеу, кей жағдайда иықтарына бедерлі шошақтар жапсыру техникасы қолданылған.Қазба материалдары ҚР БҒМ Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтында сақтаулы.

ЖАМАНТӨБЕ МЕКЕН ЖҰРТЫ. 8-10 ғғ. Отырар төбенің шығысында 6 км жерде орналасқан. Географиялық координаттары 42Т 436730 UTM 4744211. 1969-70 жж. Отырар археологиялық экспедициясы  (К.А.Ақышев) зерттеген. «Алаңқайлы төбе» типіне жатады. Төбенің диаметрі 60м, биіктігі 5 м. Оның айналасында дөңгеленіп келген, диаметрі 160 м, биіктігі 2,5 м, болатын төбе бар. Төбеден табылған керамика Отырардағы 8-10 ғғ.жататын керамикаға ұқсас.Жартытөбе мекен жұрты, 1- 8 ғғ. Қоғам ауылының оңтүстік шетінде. Географиялық координаттары 42 Т 442421  UTM 474 0852. Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (А.Н. Бернштам), 1969-70 жж. Отырар археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышов) зерттеген. Төбенің биіктігі 6,5 м. Төбенің Пышақшы төбенің қасынан Құйрық төбеге қарай тартылған арық кесіп өтеді. Арық 10-12 ғғ жататын ирригациялық құрылымның құрамына енеді. Жарты төбе бетінде керамика үлгілері аз.сырлы ыдыстардың көп кездеспеуі оны 1-8 ғ дейін өмір сүргендеп санауға негіз береді.

Қаламтөбе мекенжұрты 1-5 ғғ. Қоғам ауылының оңтүстік шығысында, 2,5 км жерде орналасқан. Географиялық координаттары 42 Т 443472  UTM 4740291. 1961-1970 жж. Отырар археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышов) ашып, зерттеген. Екі төбеден тұрады. Біріншісі тікбұрышты, көлемі: етегінде 90х50 м, ьиіктігі 4,3м, жоғарғы жағының көлемі 30х20 м. Ең биік жағы оңтүстік-батыс бөлігі. Тікбұрышты төбенің солтүстік-шығыснда 30м жерде діңгеленіп келген төбе бар. Оның диаметрі 20м, биіктігі 0,4м. Төбе бетінен табылған керамика ішінде мата ізі қалған ыдыстардың табаны, қуқыл-сарғылт ангобты құмдар, жылтыратылған қызыл түсті ыдыстар сынықтары бар. Мекенжұрт «Бес Ақтөбе» деп аталатын ескеркіштер тобына кіреді. Қазба материалдары ҚР БҒМ  Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтында сақтаулы.

Қамбартөбе мекен жұрты, 6-8 ғғ 2 км жерде Талапты ауылының  солтүстік шетінде. Географиялық координаттары 42 Т 442152 UTM 4747593. Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі 2002 ж. (М.Б.Қожа, Ж.Өсербай), Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының отряды 2005ж (К.М. Байпақов, Д.А. Воякин) зерттеген.

Жоспарда дөңгелене келген төбе. Созыңқы жағының ұзындығы 60м, қысқалау жағы 40м. Оңтүстік бөлігінің биіктігі 3 м. Таға тәрізді болып келген бұл төбе солтүстікке қарай күрт төмендейді. Солтүстік жағынтда биік төбе 0,5м жал байқалады. Ескерткіш айналасында ескі арнаға ұласқан ор ізі байқалады. Табылған керамика негізінде елді мекентді 6-8 ғғ жатқызуға болады.

Құйрықтөбе қала жұрты, б.д бірінші ғасырлар-15 ғ. Қоғам ауыоының солтүстік -батысында, 4 км жерде Отырар төбенің оңтүстік-батысында 5 км жерде орналасқан. Географиялық координаттары 42 Т 439021 UTM 4744884. Отырар оазисінің ең ірі қалаларының бірі.

1951ж.Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (А.Н.Бернштам) 1981 ж. Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышов) қазба жүргізіп зерттеген. Құйрықтөбе Орырар аймағының 10-11 ғғ. астанасы болған ортағасырлық қала Кедердің орны деп есептеледі. Бұл қала туралы парсы тіліндегі географиялық шығарма «Худуд әл-Әлемнің» аноним авторы баяндайды. Қала қалдығы жоспарда трапеция тәріздес төбе болып қалған. Оның көлемі: солтүстік-батыста -250 м, батысы-125м, оңтүстік-батысы-255м, оңтүстік-шығысы -185 м. Төбенің биіктігі 7,5м. Төбенің оңтүстік батысында диаметрі 30м, биіктігі-15м цитадель орналасқан. Цитадель қабырғаларның бұрыштарында мұнаралар орны сақталған. Төбенің қалған бөлігі шахристанға жатады, ол айнала мұнаралық қорғанымен қоршалған. Шахристанның айналасында құрылыс орындарының іздер байқалады. Бұл сауда- қолөнер орталығы- Рабадтың қалдықтары.

1981ж. басталған қазба жұмыстары қала жұртының барлық бөліктерінде жүргізілген. Шахристанды кең ауқымды 7-8 ғғ; 9-10 ғғ; 10-11ғғ және 12 ғ деңгейінде тұрғын жай құрылыстары аршылды; сонымен қатар, жұма мешіт қалдықтары да ашылды. Цитаделдегі қазба уақыттағы 3 құрылыс кезеңіне жататын құрылыс конструкцияларын ашты. 11-12ғғ. екінші жартысына жататын ең жоғарғы құрылыстар, құмырашылар орамы: 9-1 ғғ. екінші жартысына жататын ортасындағы қабат шағын қала орамын құрайды.

Төменгі гаризонттың конструкциялары цитаделдің сарай құрылысына қатысты болды. Құрлыс қолдан жасалған флатформаға салынған. Бұл пақсадан соғылған, бірнеше қатар қабырғалардан тұратан күрделі құрылым. Қабырғалар арасы кесектер соғылған қалқандармен бөлініп, іші топырақпен, құрылыс және шаруашылық қоқысымен толтырылған. Солтүстіктен оңтүстіке қарай жасалған цитадел кесіндісі, платформа ені 80м болғандығын анықтады. Сарай нашар сақталған, біріншіден, оның сыртқы қабырғаларын жаңбыр шайған, екіншіден барлық ішкі қабырғалар кейінгі құрылыстар кезінде кесіліп, ойылған. Өз қалпын сақтаған тек негізгі қабырғалар ғана. Олар пахсаблоктары мен көлемі 46-48х24-23х810 см келетін ұзынша кесектерден соғылған. Бұл кесектер кейінгі кезеңдердегі құрылыстарға қайта пайдаланылған. Төменгі құрылыстан бөлмелер тобы сақталған. Олардың ішінде басты орынды салтанат салы алып тұр. Оның 4 қабырғасы да сақталған. Зал еденінен санағантда биіктігі 10-20 см болатын оңтүстік қабырғасы шайылып кеткен. Жақсырақ сақталған солтүстік-батыс және шығыс қабырғалараның биіктігі 0,5 м-ден 2 м-ге дейін. Олар көлемі 0,9х1,1м және 0,85х0,8х0,7 м болатын пахса блоктарынан соғылған. Залдың көлемі 15х10,5 м (157,5 м кв).Зал көлемі 5,2х5,5 м келетін № 9 бөлмемен байланысқан. Оның қабырғалары бойында ені 1-1,2 м, биіктігі 0,5 м сыпалар жасалған. Ортасында дөңгелек диаметрі 2 м, ьиіктігі 0,4 м подиум болды. Бұл бөлменің бұрышында айналма дәлізге шығаратын тепкішектер болған. Салтанат залынан айналма галереяға шығатын тағы бір жол, ені 2,5м, ұзындығы 6 м келетін дәліз арқылы жүрді. Айналма галереяның шығыс бөлігі сақталып қалған. Айналма галереяның шығыс бөлігі сақталып қалаған. Оның ұзындығы 35 м ені 2 м. Ол арқылы бір қатарда орналасқан тар бөлмелерге кіретін болған. Бөлмелердің ішкі жағы нашар сақталған. Қабрғаларды бойлай сыпалар жасалған, едендерде ашық ошақтар болған. Бөлмелердің бірінде ошақ қасынан қой пішіндес ошақ тұғыры табылды. Бөлмелердің бұл қатарын кейіннен, платформалы шығысқа қарай кеңейткеннен кейін, қоып соққан.

Салтанат залын еден деңгейінде тазалау кезінде және бөлмелерді төменгі құрылыс горизонты деңгейінде қазу барысында керамика кешені жинақталды. Оның ішінде, Отырар оазисінде 6-7 ғғ 1 жартысында пайдаланылған ыдыс-аяқтар: мойнында сызықтары бар құмыралар, көзе тәрізді ыдыстар, тікбұрышты ернеулі құмдар болды. Керамиканың келесі тобыналмұрт тәрізді формалы, үшбұрышты ірі шүмегі бар құмырлар, жапсырмалы тұтқалары бар «қарынды» саптыаяқтар, толқындалған ернеулі саптыаяқтар мен тостағандар құрайды. Керамиканың үшінші тобына бір немесе екі тісті тұтқалары бар, қою қызыл, шие түстес және қара ангобпен көмкерілген және тор, үшбұрыш герлянда және жарты шеңберлер түріндегі геометриялық өрнекпен безендірілген мұралар мен саптыаяқтар жатады. Мұндай керамика 7-9 ғғ. ІІ жартысында қолданыста болған. Қазба кезінде фраваштардың қалыппен басылған екі терракоталық фигуралары табылды. Олардың мұрны қоңқа, қой көзді. Құлақтарында сырға тағылған, бастарына тәж киген. Үстіне халат және тана сауыт киген. Қолдары кеуде тұсында айқастырылған. Табылған заттар арасында сердоликтен жасалған, құсбасты ат ойылып бейнелеген мөр – инталия бар. Қамалды қазу барысында едендерде, құландылар арасында, қабырға сылақтарында табылған теңгелер- екі түрлі. Теңгелердің бірінші түрінде бір жағында арыстан, ал екінші жағында «нуш» деген руникалық монограмма түсірілген екіншісінде арыстан және «ат» монограммасы. Теңгелердің шыққан уақыты 7-8 ғғ. цитадельдегі алғашқы құрылыстың өмір сүрген уақыты 7ғ. ІІ жартысы -9 ғ. І жартысы екені анықталды.

Салтанат залын тазалау кезінде отқа күйген ағаш жабынының көптеген бөліктері, соның ішінде оймышталып безендірілген бөліктер табылды. Құлаған жабынның әсерінен ағаш жақсы сақталған. Бөлме төбесінің кейбір қарылары, консольдары сопақ шеңбер, ашамай, тор, дөңгелек және жүрек тәрізді жапырақты гүлдермен, оратылып өскен өсімдік түріндегі оймышпен безендірілген. Құйрық төье цитаделіндегі оймыш ағаштарға ең жақын ұқсастықты Соғды мен Усрушанадан табамыз. Жоғарыда аталған өрнек сарындары Пенджикет, Шахристан, Ортақорғаннан шыққан оймыш ағаштыра да кездескен.

Шахристанды қазу барысында қызықты нәтижелерге өол жетті. Қала құрылымы анықталды, 6 ғ-дан бастап 13-ғ дейінгі қала тұрғын жайының дамуын бақылау мүмкін болды.

7ғ.І жартысы – 9ғ. ІІ жартысында қала орамдардан тұрған. Орамдар орамішілік көше бойына не басты көшенің бір бөлігінің бойында топтасқан үйлер блогынан тұрған. Орамдардың бірі (оның орталық бөлігі ғана сақталған) 306 м кв аумақты ( 17х18м) алып жатты. Онда ошағы бар бөлмелер негізінде ажыратылған 4 үй болды. Үйлер 2 және 1 бөлмелі.1 бөлмелі үйдің аумағы 63,65 м кв ( 6,7х9,5м) болды. Кіретін есік бөлмеден қалқан-қабырғамен бөлінген. Бөлменің 3 қабырғасының бойлай биіктігі 0,4 м, ені 0,7 -1 м сыпалар жасалған. Батыс қабырдағы сыпа ортасында ұзындығы 2,4 м, ені 1,35 м шығыңқы жер бар. Нақ ортада бұзылған еден ошағының ошақ орны бар. Екі бөлмелі үйлерде екінші бөлмесі қойма болып келеді. 10ғ.-13ғ басында орамдар аймағының ұлғаюы мен ондағы үйлер санының артуы байқалады. Орам аумағы 1000 м.кв дейін кеңейіп үй саны 8-10 жетті. Орамдардың бірі цитадель резиденциясның орнында қалыптасқан.Ол алып жатқан аймақ көлемі 1050 м.кв ( 35х30м). Үйлер П-тәрізді көше бойында топтасқан. Шахристанның оңтүстік шығысында 11 ғ екінші жартысы -12 ғ басына жататын 3 орам ашылды. Олардың бірі ( «Д» орамы) қала қабырғасына жапсарласқан. Оның құрмында орталық көшеге қараған 8 үй бар. Орам оның бойымен 52 м ге созылып жатыр. Үйлердің жоспары мен ішкі көрінісі өзгеріп отырған. 11-12 ғ. 1-ші жартысында үйлер бұрынғыдай бір не екі бөлмелі. Соңғылары тұрғын бөлме мен қоймадан тұрады. Бөлмелер П және Г тәрізді сыпалар жасалынатын болған.Ортада еденде дөңгелек келген не жиегінде борты және аузында екі жапсырма шошақтары бар антропоморфтық ошақтар бар. Бұлармен қатар, каминдер, арнайы тұғырда орнатылған тандырлар да кең тараған. Ошақтың қасында бұрыштардың бірінде, шұқырлар мен диірмен тұғыры бар, шаруашылық зонасы болған. 11 ғ. анфиладтық, ашамайлық жобадағы және бір-бірімен паралель қатарға салынған бөлмелі үйлердің жаңа  түрлері пайда бола  бастайды. Тұрғын бөлмелерде сыпалардың аумағы ұлғайды, кейде олар бөлменің ширегін не жартысын алатын болды.Ошақтары шұқыр тәрізді еденде, және қабырғада не сыпа жанында орнатылған камин-ошақтар түрінде. 12ғ үйлерде ернеуіне дейін еденге отырғызылған, шеңбер не антропоморфтық табалар түріндегі сандал-ошақтар орнатыла бастады.Сандалдардың ішкі қабырғалары және табаны гүл, өсімдік, астральдық белгілер түріндегі баспа және оймыш өрнектермен безендірілген. Сандалдармен қатар, тасымалданатын манкал-ошақтар пайдаланылды. Манкалдар аяқты цилиндір және таға тәрізді ошақтар түрінде болды. 12 ғ санитарлық-гигиеналық қондырғы-ташнаулар тарай бастады. Алғашында бұлар көмілген ыдыстар мен жалғастыратын шүмегі бар керамикалық жам түрінде болып, кейіннен ортасында, еден асында кірдің суын жинайтын ыдыс орнатылған қыс төселген алаң түріне көшті.

Тұрғын жайлары мен қатар, қаланың қоғамыдық құрылыстары да зерттелді олардың ішінде ең ерте қалалық жұма мешіт те бар. Мешіт қайта салынған. Ертеректегі құрылыстан, көлемі 22х22х4 -5 см шаршы  қыштан қаланған қабырға қалдықтары сақталған. Кейінгі мешіт қыштары негізінен 13-15 ғғ. мұсылман зираттарына пайдаланылып кеткен. Алайда, сақталған қалдықтары бойынша оның келбеті туралы мәлімет алуға мүмкіндік туды. Мешіт хабырғалары қыш пен кесектен араластырылып қаланған. Қабырғалар қалыңдығы 1,5 м. Сыртынан есептегенде мешіт көлемі 36,5х20,5 м. Ол оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа созылып жатыр. Едені тек жекелеген бөліктерде ғана сақталған. Жақсырақ сақталған солтүстік-батыс бөлігінде, еден бетінде ағаш тіреулерге арналған, қыштан қаланған 16 базаның негізі аршылды. Олар жоспарда тікбұрышты, көлемдері 75х100см. Олардың барлық саны қысқа қатарда 50,5 және ұзын қатарда 10 болды. Тіреулер арасы 3 м-ден 3,2 м-ге дейін. Шеткі базалар мен қабырғалар арақашықтығы 1,5 м. Қазба кезінде жинақталған керамика, кейінгі мешітті 11-12 ғғ. жатқызады. Құйрық мешіті бағаналы немесе тіреулі құрылыстарға жатады. Мұндай мешіттің көлемі тіреулер арасындағы, көлемі 3,5 м-ден 4,6 м-ге дейін келетін шаршылар санына байланысты. Құйрықтөбеде қазылған қоғамдық құрылыстар қатарында 11 ғ ІІ жартысына жататын сауда нүктелері бар. Олар тұрғын жайдан бөлшектенген, көшеге ені 1,45 м терезелер арқылы қараған құрылыстар түрінде. Едендерінде ашық ошақтар бар. Көміліп орнатылған құм-ыдыстары бар кішігірім қамбалар да осы сауда нүктелерімен байланысты.

Қазба нәтижесінде анықталғандай, қала монғол шапқыншылығынан кейін де өмір сүрген. Қала жұртында 13-14ғғ. жататын бөліктер сақталған. Бұл уақытта рабад белсенді түрде дами бастады. Оның батыс бөлігінде,шахристанға жақын маңда, темір балқытатын шеберхана болған. Қазба барысында шеберхананың жоспары анықталды. Онда тұрғын жайлар өндірістік бөлікпен біріктірілген. Өндірістік бөлікте темір балқытатын ошақтар қалдықтары табылды ( көрік). Шеберхананы тазалау кезінде көптеген жарамсыз крицалар, шлактар табылды. Темірі рудалар бөлшектері табылды. Шеберханалар кешені 13 ғ. соңғы ширегі -15ғ. І жартысына жатады. Шеберханалар тұрған жердің аумағы, Құйрықтөбенің аталған уақытта Отырар оазисіндегі темір өндіретін ірі орталық болғандығын көрсетеді.

Қала жұртын қазу барысында керамиканың, металл, сүйек, шыны, зергерлік бұйымдардың ірі коллекциялары жинақталды. 10-11 ғғ. жататын сырлы ыдыстардың тобы қызықты. Онда тостағандар, жайпақ тостағандар, табақтар, саптыаяқтар, шам-шырақтар бар. Фонға ақ ангоб жағылып, бетінен мөлдір қорғасын сыры жағылған керамика тарала бастайды. Өрнектер қара, қызыл қоңыр бояумен салынған. Кейде «пропеллер» түріндегі шекпе араласқан нүктелі өрнекті керамика,  сонымен қатар, жайқалған өсімдік түріндегі өрнектер кездестірілді. Ерекше топты қызыл фонды мөлдір сырлы, геометриялық оюмен қатар өсімдік, гүл өрнегі ақ бояумен түсірілген керамика құрайды. Жасыл және қоңыр түсті сырмен көмкерілген керамика тобы да бар. Сырсыз керамика ішінде құмдар, көзелер, су таситын құмыралар, саптыаяқтар, саз үстелдер- дастархандар бар. 11ғ. асханалық және ас ішетін ыдыстар қызықты. Олар жартышеңбер,гирлянда,өсімдік сарынындағы оймыш және баспа оюлармен безендірілген. 10-11ғғ. шыны өндірісі кең тарады. Құйрықтөбе өазбасынан шыны тостағандар, графиндер,құмыралар,флакондар табылды. Қазбадан табылған металл бұымдар арасында 11-12ғғ. қола құмыралары, саптыаяқтар, әрлі белдіктің бөлшектері бар. Жартылай асыл тастардан жасалған моншақтар, зергерлік бұйымдар, сырғалар, жүзіктер,білезіктер коллекциясы жинақталды.